Spis treści

Spis tekstów źródłowych

Indeks nazwisk

Indeks miejsc

1933

• 30 stycznia – naziści zdobywają 33 proc. głosów w wyborach do Reichstagu, Adolf Hitler obejmuje urząd kanclerza Niemiec
• 27 lutego – pożar Reichstagu w Berlinie, co dało podstawę do ogłoszenia Rozporządzenia o ochronie narodu i państwa (ograniczenie wolności obywatelskich, wolności słowa i prasy oraz prawa do zrzeszania się)
• luty i marzec – masowe aresztowania (w lutym około 100 tysięcy osób)
• 20 marca – utworzenie w Dachau pierwszego obozu koncentracyjnego w Niemczech
• 1 kwietnia – ogłoszenie jednodniowego ogólnopaństwowego bojkotu sklepów i przedsiębiorstw żydowskich w Niemczech
• 7 kwietnia – pozbawienie Żydów prawa pracy w służbie cywilnej w Niemczech
• 27 kwietnia – utworzenie gestapo (Geheime Staatspolizei – Tajna Policja Państwowa)
• kwiecień – zdelegalizowanie Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego i początek prześladowań Świadków Jehowy w Niemczech
• 10 maja – publiczne palenie na stosach książek autorów „obcych rasowo” w miastach uniwersyteckich
• 14 lipca – uchwalenie Ustawy o zapobieganiu wydawania na świat potomstwa dziedzicznie chorego, na podstawie której poddano przymusowej sterylizacji osoby chore psychicznie, niepełnosprawne i niedorozwinięte umysłowo
• lipiec – ustawa zezwalająca na konfiskatę mienia żydowskiego
• 22 września – odebranie Żydom prawa do aktywnego uczestnictwa w życiu kulturalnym Niemiec (literatura, sztuka, muzyka, teatr, radio, prasa)
• 14 października – wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów

1934

• 30 czerwca – „noc długich noży”, podczas której Hitler likwiduje przywódców SA (Sturmabteilungen der NSDAP – Oddziały Szturmowe NSDAP)
• 2 sierpnia – śmierć prezydenta Paula von Hindenburga oficjalnie kończy okres Republiki Weimarskiej; Hitler łączy urzędy prezydenta i kanclerza III Rzeszy oraz zostaje zwierzchnikiem sił zbrojnych – początek rządów totalitarnych w Niemczech
• październik–listopad – aresztowania na terenie całych Niemiec osób o orientacji homoseksualnej

1935

• 13 stycznia – Niemcy wkraczają do Zagłębia Saary
• 16 marca – wprowadzenie obowiązkowej służby wojskowej w Niemczech
• kwiecień – wykluczenie świadków Jehowy ze służby cywilnej w Niemczech, wielu zostaje aresztowanych
• 21 maja – zakaz pełnienia służby wojskowej przez Żydów
• lipiec – zakaz studiowania na wyższych uczelniach przez Żydów
• 15 września – uchwalenie ustaw norymberskich, pozbawiających Żydów i Cyganów praw obywatelskich, co w konsekwencji oznaczało wykluczenie ich ze społeczeństwa
• październik – Ustawa o życiu niegodnym życia, dająca początek programom eksterminacyjnym
• 14 listopada – oficjalne zdefiniowanie pojęcia „Żyd” jako „osoby mającej wśród krewnych wstępnych II stopnia (dziadków) co najmniej trzech przodków pochodzenia rasowego żydowskiego”
• 31 grudnia – wykluczenie Żydów z pracy w służbie publicznej

1936

• 7 marca – wkroczenie Wehrmachtu do Nadrenii, strefy zdemilitaryzowanej po I wojnie światowej
• 1 sierpnia – Hitler otwiera Igrzyska Olimpijskie w Berlinie
• 1 listopada – Mussolini ogłasza utworzenie osi Berlin–Rzym
• 25 listopada – pakt antykominternowski między Niemcami a Japonią

1937

• 14 marca – papież Pius XI w encyklice Mit brennender Sorge potępia nazistowską politykę wobec Kościoła i krytykuje politykę rasową
• październik – rząd brytyjski wprowadza ograniczenia imigracji Żydów do Palestyny
• listopad – Goebbels, minister propagandy III Rzeszy, otwiera w Monachium propagandową wystawę pt. „Wieczny Żyd” (Ewige Jude)

1938

• styczeń – dekret Heinricha Himmlera zatytułowany „walka z plagą cygańską”, w którym stwierdzono, że Cyganie krwi mieszanej są najbardziej kryminogenni
• 11–13 marca – Anschluss Austrii, rozszerzenie zarządzeń antyżydowskich na kraje austriackie
• 26 kwietnia – przymusowa rejestracja własności żydowskiej w Rzeszy i początek przejmowania mienia należącego do Żydów (tzw. aryzacja zakładów i przedsiębiorstw)
• 29 maja – wprowadzenie na Węgrzech pierwszych restrykcji antyżydowskich (udział Żydów w gospodarce nie może przekraczać 20 proc.)
• 15 czerwca – umieszczenie w obozach koncentracyjnych 15 tysięcy Żydów niemieckich
• czerwiec – wprowadzenie specjalnych dowodów osobistych dla Żydów
• 5 lipca – międzynarodowa konferencja w Evian (Francja), zwołana w celu rozwiązania problemu uchodźców żydowskich, zakończona niepowodzeniem
• 25 lipca – zakaz prowadzenia praktyki zawodowej przez lekarzy żydowskich
• 17 sierpnia – wprowadzenie w Niemczech obowiązku wpisywania do żydowskich paszportów imienia Sara (kobiety) i Izrael (mężczyźni)
• 26 sierpnia – utworzenie w Wiedniu Centralnego Biura ds. Emigracji Żydowskiej, kierowanego przez Adolfa Eichmanna
• 27 września – zakaz prowadzenia praktyki zawodowej przez prawników żydowskich
• 29–30 września – konferencja w Monachium: Wielka Brytania, Francja i Włochy wyrażają zgodę na niemiecką okupację wschodniej części Czechosłowacji
• 1 października – aneksja czeskich Sudetów przez Niemcy
• 5 października – na prośbę władz szwajcarskich Niemcy wprowadzają obowiązek stemplowania żydowskich paszportów literą „J” (Jude), aby ograniczyć emigrację Żydów do Szwajcarii
• 28 października – wydalenie z Niemiec około 17 tysięcy polskich Żydów do przygranicznego Zbąszynia
• 9–10 listopada – „noc kryształowa” (Kristalnacht) – pogromy Żydów w Niemczech i Austrii
• 12 listopada – dekret nakazujący Żydom przekazanie przedsiębiorstw detalicznych w ręce niemieckie
• listopad – wydalenie dzieci żydowskich ze szkół niemieckich, zakaz uczęszczania do teatrów, kin, na koncerty, wprowadzenie godziny policyjnej dla Żydów
• 13 grudnia – wprowadzenie regulacji prawnych dotyczących konfiskaty żydowskich przedsiębiorstw

1939

• 1 stycznia – zakaz prowadzenia legalnych interesów pomiędzy Żydami i Niemcami
• 30 stycznia – przemówienie Adolfa Hitlera w Reichstagu, w którym zapowiedział, że przyszła wojna będzie oznaczać „unicestwienie rasy żydowskiej w Europie”
• 3 marca – Węgry, w ślad za Niemcami, wprowadzają ustawodawstwo antyżydowskie ograniczające prawa Żydów i wzywające ich jednocześnie do emigracji
• 15 marca – zajęcie Czechosłowacji przez Niemcy, utworzenie Protektoratu Czech i Moraw
• 28 kwietnia – wypowiedzenie przez Niemcy paktu o nieagresji z Polską
• maj – zajścia antyżydowskie w Pradze
• 5 maja – wprowadzenie kolejnych ustaw antyżydowskich na Węgrzech, definiujących pojęcie Żyda oraz ograniczających ich udział w gospodarce do 6 proc.
• 17 maja – Brytyjczycy ogłaszają tzw. Białą Księgę, ograniczając imigrację Żydów do Palestyny
• maj–czerwiec – podróż uchodźców żydowskich z Niemiec do Stanów Zjednoczonych na statku „St. Louis”
• czerwiec – dzieci niepełnosprawne w Trzeciej Rzeszy podlegają eutanazji
• 23 sierpnia – podpisanie porozumienia niemiecko-radzieckiego (pakt Ribbentrop–Mołotow)
• 1 września – agresja Niemiec na Polskę – wybuch II wojny światowej; ogłoszenie dekretu Adolfa Hitlera „o likwidacji bezwartościowego życia”, który stanowił podstawę prawną programu eutanazji
• 2 września – utworzenie obozu koncentracyjnego w Stutthofie
• 3 września – Francja i Anglia wypowiadają wojnę Niemcom
• 1 września–21 października – masowe aresztowania i egzekucje ludności polskiej oraz pogromy Żydów inicjowane przez Einsatzgruppen, specjalne oddziały policji i SS
• 17 września – agresja ZSRR na Polskę
• 20 września – konfiskata odbiorników radiowych należących do Żydów
• 21 września – telefonogram Reinharda Heydricha do dowódców Einsatzgruppen dotyczący kolejnych etapów „rozwiązania kwestii żydowskiej” (obowiązku koncentracji Żydów i tworzenia Judenratów)
• 28 września – kapitulacja Warszawy; układ niemiecko-radziecki dokonujący podziału Polski na dwie strefy okupacyjne
• 30 września – powołanie polskiego rządu na uchodźstwie we Francji, z premierem Władysławem Sikorskim
• wrzesień – nakaz deportacji wszystkich Cyganów mieszkających w Rzeszy na teren okupowanej Polski
• 7 października – utworzenie Rady Żydowskiej (Judenratu) w Warszawie z Adamem Czerniakowem na czele
• 12–17 października – pierwsze deportacje Żydów z Austrii i Moraw do Polski
• 26 października – utworzenie na ziemiach polskich okupowanych przez Niemcy Generalnego Gubernatorstwa, ze stolicą w Krakowie
• 26 października – nakaz przymusowej pracy dla wszystkich Żydów w GG
• 28 października – pierwsze rozporządzenie nakazujące Żydom noszenia żółtych opasek we Włocławku; według przeprowadzonego (przez Judenrat na rozkaz niemiecki) spisu w Warszawie mieszka 359 827 Żydów
• 31 października – utworzenie w Piotrkowie Trybunalskim pierwszego getta na ziemiach polskich (decyzję wydano już 8 października)
• październik – zablokowanie kont bankowych należących do Żydów i wyznaczenie limitu gotówki, którą mogli dysponować
• 6 listopada – aresztowanie 183 pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie
• 12 listopada – początek deportacji Polaków i Żydów z ziem włączonych do Rzeszy na tereny GG, w jej ramach przesiedlonych zostanie na teren GG około 90 tysięcy Żydów
• 15–17 listopada – Niemcy burzą synagogi w Łodzi; przedsiębiorstwa żydowskie zostają objęte przymusowym zarządem komisarycznym
• 1 grudnia – wprowadzenie obowiązku noszenia opaski z gwiazdą Dawida przez wszystkich Żydów w GG od 12. roku życia
• grudzień – początek przesiedleń Żydów do specjalnych „żydowskich dzielnic mieszkaniowych” (gett); wprowadzenie sytemu reglamentowanej (na kartki) sprzedaży żywności na terenie GG

1940

• 1 stycznia – na terenie GG zakaz zmiany miejsca zamieszkania przez Żydów bez specjalnego zezwolenia
• 15 stycznia – zakaz prowadzenia przez Żydów ulicznego handlu na terenie GG
• 26 stycznia – gubernator Hans Frank wydaje zakaz korzystania przez Żydów z kolei
• styczeń – rejestracja mienia należącego do Żydów; zamknięcie synagog i domów modlitw na terenie GG; powstanie Żydowskiej Samopomocy Społecznej-Komisji Koordynacyjnej; pierwsze próby zabijania ludzi gazem w podberlińskim ośrodku eutanazji
• 8 lutego – utworzenie getta w Łodzi, drugiego co do wielkości getta na terenach polskich; wprowadzenie wobec Żydów zakazu poruszania się koleją na terenie GG
• luty – raport Jana Karskiego, kuriera z Polski, o sytuacji Żydów pod okupacją niemiecką, przygotowany dla rządu polskiego na uchodźstwie we Francji
• 22–29 marca – zajścia antyżydowskie w Warszawie; w marcu w kawiarniach i restauracjach Warszawy pojawiają się wywieszki o zakazie wstępu dla Żydów
• 9 kwietnia – atak niemiecki na Danię i Norwegię
• 27 kwietnia – utworzenie obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (KL Auschwitz)
• 30 kwietnia – zamknięcie getta łódzkiego; kapitulacja Norwegii
• kwiecień – pierwszy transport 2500 Romów do gett w Polsce; wykluczenie Żydów z adwokatury; rozpoczęcie akcji T4, rozszerzonego programu eutanazji; początek prac przy budowie murów wokół „obszaru objętego epidemią” (Seuchensperrgebiet), czyli żydowskiej dzielnicy w Warszawie
• kwiecień–maj – NKWD morduje polskich oficerów i jeńców wojennych w Katyniu, Charkowie i Miednoje
• 10 maja – inwazja Niemiec na Belgię, Holandię, Luksemburg i Francję
• 15 maja – kapitulacja Holandii
• 28 maja – kapitulacja Belgii
• 30 maja – rozpoczęcie nadzwyczajnej akcji pacyfikacyjnej (akcja AB), której ofiarą padło 3,5 tysiąca Polaków, zaliczonych do tzw. elementu przywódczego
• maj – wysiedlenia Żydów z Krakowa, głównie na Lubelszczyznę; ucieczka kilku tysięcy Żydów z terenów wschodnich zajętych przez ZSRR do Indii, Japonii, Australii, Kanady i Stanów Zjednoczonych
• 10 czerwca – Włochy przystępują do wojny po stronie Niemiec
• 14 czerwca – przybycie do Auschwitz pierwszego transportu 728 polskich więźniów politycznych z Tarnowa; upadek Paryża, wojska niemieckie bez walki wkraczają do miasta
• 18 czerwca – Hitler prezentuje Mussoliniemu projekt wysiedlenia Żydów na Madagaskar
• 22 czerwca – kapitulacja Francji
• czerwiec – trzecia fala deportacji obywateli polskich w głąb ZSRR, w czerwcowych transportach Żydzi stanowili 84 proc. deportowanych
• połowa roku – utworzenie ośrodków eutanazji na terenie Niemiec w Grafeneck, Brandenburg, Hartheim i Sonnenstein
• 18 lipca – Żydzi w GG mają zakaz wstępu do niektórych gmachów użyteczności publicznej (parki, hotele, kawiarnie, restauracje)
• 8 sierpnia–31 października – bitwa o Anglię, przegrana Niemiec
• 11 sierpnia – biskupi niemieccy protestują bezskutecznie przeciwko eutanazji
• lato – zgoda na otwarcie żydowskich szkół powszechnych i kursów zawodowych w Warszawie
• 6 września – początek niemieckich nalotów na Londyn
• 13 września – rozporządzenie Hansa Franka nakazujące tworzenie gett na obszarze całego Generalnego Gubernatorstwa
• 28 września – podpisanie paktu berlińskiego przez państwa osi (Niemcy, Włochy i Japonia), który ustalał przyszły podział świata
• 2 października – zarządzenie o utworzeniu getta w Warszawie: powstaje największe getto w okupowanej Europie
• 3 października – władze francuskie Vichy wydają „Statut des Juifs”, na mocy którego pod koniec 1940 pozbawiono wolności 30 tysięcy Żydów
• 5 października – władze rumuńskie legalizują konfiskatę własności żydowskiej w Rumunii
• 7 października – ogłoszenie w Bułgarii ustaw ograniczających prawa Żydów
• 16 listopada – zamknięcie getta warszawskiego zamieszkanego przez około 400 tysięcy Żydów i odcięcie go od reszty miasta
• listopad – początek prac grupy archiwalno-dokumentacyjnej „Oneg Szabat” kierowanej przez Emanuela Ringelbluma

1941

• 10 stycznia – rejestracja wszystkich Żydów w Holandii
• 21–23 stycznia – zajścia antyżydowskie w Rumunii
• 22 lutego – deportacja zakładników żydowskich z Amsterdamu
• 25–26 lutego – strajk generalny w Amsterdamie i okolicy w obronie Żydów
• 20 lutego – zarządzenie Hansa Franka zabraniające Żydom w GG korzystania z kolei, tramwajów, taksówek, dorożek bez specjalnego zezwolenia
• luty – zamieszki antyżydowskie w Hadze i Amsterdamie
• 1 marca – rozkaz Himmlera dotyczący wybudowania dla 100 tysięcy jeńców radzieckich obozu w Brzezince (Auschwitz II), który zgodnie z planami SS miał się stać miejscem ich eksterminacji
• 3–20 marca – utworzenie i zamknięcie getta w Krakowie
• 15 marca – wejście w życie zakazu korzystania przez Żydów bez specjalnego zezwolenia z kolei żelaznych, tramwajów, taksówek, dorożek
• marzec – Alfred Rosenberg, główny teoretyk nazizmu, zakłada Instytut Badań nad Kwestią Żydowską
• 3 kwietnia – utworzenie getta w Radomiu
• 6 kwietnia – atak państw osi na Grecję i Jugosławię
• 9 kwietnia – utworzenie getta w Częstochowie
• 10 kwietnia – zajścia antyżydowskie w Antwerpii
• 20 kwietnia – kapitulacja Grecji
• 24 kwietnia – zamknięcie getta w Lublinie
• kwiecień –w getcie warszawskim zaczynają działać „szopy” – manufaktury produkujące głównie dla potrzeb Wehrmachtu
• 15 maja – Heinz Auerswald zostaje komisarzem getta warszawskiego
• 6 czerwca – w ramach przygotowań do wojny z Rosją Adolf Hitler wydaje tzw. rozporządzenie o komisarzach, nakazujące wykonywanie egzekucji bez sądu na każdej osobie podejrzanej o wrogi stosunek do III Rzeszy
• 9 czerwca – uruchomienie więzienia dla Żydów warszawskiego getta przy ul. Gęsiej
• 17 czerwca – narada Reinharda Heydricha z dowódcami Einsatzgruppen dotycząca planowanej masowej eksterminacji Żydów na Wschodzie
• 22 czerwca – agresja Niemiec na ZSRR (plan Barbarossa); rozpoczęcie tzw. akcji samooczyszczających – prowokowania i organizowania przez Niemców pogromów antyżydowskich na zajmowanych terenach należących do lub okupowanych przez ZSRR
• 23 czerwca – początek masowych mordów dokonywanych przez Einsatz¬gruppen (jednostki specjalne, tzw. szwadrony śmierci) przy poszczególnych armiach – A, B, C i D – na terenach ZSRR
• 25–29 czerwca – pogrom antyżydowski w Kownie
• 27 czerwca – Niemcy zajmują Białystok i zabijają około 2 tysięcy Żydów
• 30 czerwca – Niemcy zajmują Lwów, miejscowa ludność dokonuje pogromu na Żydach, do 3 lipca ginie około 4 tysięcy Żydów
• czerwiec – ponowne otwarcie synagog i bibliotek w getcie warszawskim
• 14 lipca – zaczyna ukazywać się „Gazeta Żydowska”, oficjalny organ prasowy wydawany w j. polskim dla Żydów w GG (do lipca 1942)
• lipiec–sierpień – pogromy antyżydowskie z udziałem miejscowej ludności na zajmowanych przez wojska niemieckie ziemiach wschodnich (m.in. 7 lipca pogrom w Radziłowie, 10 lipca pogrom w Jedwabnem); w lipcu w Ponarach pod Wilnem zamordowano około 5 tysięcy Żydów
• połowa roku – decyzja Reinharda Heydricha o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii cygańskiej”
• 1 lipca–31 sierpnia – masowe mordy Żydów w Besarabii z udziałem armii rumuńskiej (ginie około 160 tysięcy osób)
• 1–3 lipca – pogrom we Lwowie, ginie kilka tysięcy osób
• 20 lipca – utworzenie getta w Mińsku na Białorusi; mianowanie Odila Globocnika, szefa policji i SS w dystrykcie lubelskim, pełnomocnikiem ds. tworzenia ośrodków SS i policji na Wschodzie
• 20–21 lipca – podjęcie decyzji o utworzeniu obozu koncentracyjnego na Majdanku w Lublinie, jego budowa rozpoczęła się jesienią 1941
• 25–27 lipca – pogrom Żydów we Lwowie, zorganizowany przez ukraińskich nacjonalistów, tzw. dni Petlury, ginie około 2 tysięcy Żydów
• 31 lipca – Hermann Göring upoważnia Reinharda Heydricha do opracowania szczegółowego planu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (End¬lösung) w niemieckiej strefie wpływów
• lipiec – zajścia antyżydowskie w Oslo
• druga połowa roku – tworzenie gett na zdobytych przez Niemcy terenach wschodnich
• 1 sierpnia – utworzenie getta w Białymstoku; oficjalne wstrzymanie, na skutek protestów niemieckiej opinii publicznej, akcji eutanazji, którą jednak w tajemnicy kontynuowano – w lipcu powstał pierwszy ośrodek eutanazji poza Rzeszą, na Lubelszczyźnie
• sierpień – wydanie dekretu, w którym ostatecznie ustalono zasady rasowo--biologicznej klasyfikacji Cyganów; utworzenie w Trawnikach koło Lublina ośrodka szkoleniowego SS (tzw. Trawnikimänner, askaris, czarni)
• 1 września – Żydzi niemieccy zmuszeni do noszenia żółtej gwiazdy z czarnym napisem „Jude” (Żyd)
• 3/4 września – pierwsza egzekucja wykonana przy użyciu gazu trującego (cyklonu B) na radzieckich jeńcach wojennych w KL Auschwitz w „Bloku 11”
• 3–6 września – utworzenie dwóch gett w Wilnie
• 8 września – początek blokady Leningradu przez wojska niemieckie (do 14 stycznia 1944)
• 15 września–13 października – deportacja z Besarabii i Bukowiny do Transnistrii około 150 tysięcy Żydów, spośród których około 90 tysięcy umiera
• 19 września – obowiązek noszenia przez Żydów w miejscach publicznych na obszarze Rzeszy ubrań z gwiazdą Dawida
• 29–30 września – masowy mord Żydów (ponad 33 tysiące) w Babim Jarze koło Kijowa na Ukrainie przez Einsatzgruppe C
• 1 października–22 grudnia – masowe mordy Żydów wileńskich (33,5 ty¬siąca)
• 1 października – otwarcie szkół podstawowych w getcie warszawskim
• 10 października – utworzenie getta w Terezinie, do którego deportowano Żydów z Czech i Niemiec
• 14 października –deportacje ludności żydowskiej z Europy Zachodniej na Wschód
• 15 października – wprowadzenie w GG kary śmierci dla Żydów opuszczających wyznaczone im dzielnice mieszkaniowe (getta) bez pozwolenia oraz dla osób ukrywających zbiegów lub udzielającym im pomocy
• 28 października – masowy mord Żydów (około 10 tysięcy) w V Forcie w Kownie
• październik – Żydzi w Rzeszy dostają zakaz emigracji; mord około 3 tysięcy Żydów z powiatu konińskiego (Kraj Warty)
• 1 listopada – rozpoczęcie budowy pierwszego obozu zagłady w GG w Bełżcu
• 5 listopada – deportacje 5 tysięcy Romów z Niemiec do „obozu cygańskiego” zlokalizowanego na terenie getta łódzkiego
• 8 listopada – utworzenie getta we Lwowie
• 17 listopada – rozstrzelanie 8 osób w więzieniu przy ul. Gęsiej w getcie warszawskim za nielegalne wyjście z getta
• 24 listopada – utworzenie getta „modelowego” w Theresienstadt koło Pragi
• 5 grudnia – początek kontrofensywy Armii Czerwonej
• 7 grudnia – japoński atak na Pearl Harbor – Stany Zjednoczone przystępują do wojny
• 11 grudnia – Niemcy wypowiadają wojnę Stanom Zjednoczonym
• 25–28 grudnia – Żydzi w getcie warszawskim mają obowiązek oddać wszystkie futra, opieszałym grozi kara śmierci
• grudzień – uruchomienie w Chełmnie nad Nerem pierwszego ośrodka zagłady Żydów, gdzie do zabijania ludzi używano gazów spalinowych samochodów typu diesel
• listopad–grudzień – masowe mordy Żydów deportowanych z Niemiec do getta w Rydze, dokonywane w lasach Rumbulli; stracenie w ZSRR przywódców Bundu, Henryka Erlicha i Wiktora Altera

1942

• Początek roku – rozpoczęcie deportacji Cyganów do obozów zagłady zlokalizowanych na okupowanych ziemiach polskich (trwały do lata 1944)
• 1 stycznia – w getcie wileńskim powstaje pierwsza konspiracyjna organizacja zbrojna
• 13 stycznia – podpisanie w Londynie deklaracji 9 państw o ukaraniu państw okupacyjnych winnych zbrodni
• 16 stycznia – początek deportacji Żydów z getta łódzkiego do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem
• 20 stycznia – konferencja w Wannsee, której celem było skoordynowanie działań zmierzających do „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (End¬lösung der Judenfrage)
• 21 stycznia – utworzenie w Wilnie Zjednoczonej Organizacji Partyzanckiej
• 14 lutego – utworzenie Armii Krajowej w miejsce Związku Walki Zbrojnej
• luty – Szlamek (Jakub Grojnowski), uciekinier z obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, dociera do getta warszawskiego i przekazuje relację o tym obozie
• 19 lutego – „Biuletyn Informacyjny” AK podaje informację o mordach Żydów na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy
• 6 marca – początek likwidacja getta w Lublinie, transporty odjeżdżają do Bełżca
• 17 marca – pierwsze masowe mordy Żydów z Galicji w Bełżcu
• 26 marca – pierwszy transport 999 Żydówek ze Słowacji do Auschwitz
• 27 marca – pierwszy transport Żydów z Francji do Auschwitz
• 28–29 marca – pierwszy brytyjski nalot dywanowy na niemieckie miasto (Lubekę)
• marzec – budowa obozu zagłady w Sobiborze; rozpoczęcie deportacji Żydów francuskich do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau, funkcjonowanie obozu przejściowego w Drancy pod Paryżem, przez który przeszło 70 tysięcy Żydów francuskich; deportacja około 15 tysięcy osób z getta we Lwowie do Bełżca
• marzec–kwiecień – Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK przesyła na Zachód raporty informujące o zagładzie Żydów
• kwiecień – Institut für Deutsche Ostarbeit z siedzibą w Krakowie prowadzi badania antropologiczne na Żydach w getcie tarnowskim; do getta warszawskiego przybywa transport około 4 tysięcy Żydów z Frankfurtu, Berlina i innych miast Rzeszy
• 1 maja – do getta warszawskiego przyjeżdża niemiecka ekipa filmowa w celu przygotowania filmu propagandowego
• 7 maja – pierwsze transporty Żydów docierają do ośrodka zagłady w Sobi¬borze
• 11 maja – raport Bundu o sytuacji Żydów polskich, przekazany następnie rządowi polskiemu na uchodźstwie
• 28 maja – początek pierwszej akcji deportacyjnej z getta krakowskiego, trwać będzie do 8 czerwca – w jej wyniku wywieziono około 5 tysięcy Żydów do Bełżca
• 30–31 maja – brytyjski nalot na Kolonię
• wiosna – powstają pierwsze leśne obozy rodzinne partyzantki żydowskiej
• maj – początek budowy obozu zagłady w Treblince
• połowa roku – w Krakowie powstaje Organizacja Bojowa Młodzieży Chalucowej (hebr. He-Chaluc ha-Lochem, „Walczący Pionier”), której największą akcją będzie zamach na kawiarnię „Cyganeria”
• 4 czerwca – umiera postrzelony kilka dni wcześniej w zamachu Reinhard Heydrich, szef gestapo, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy oraz protektor Czech i Moraw; akcję wymordowania Żydów na terenie GG nazwano na jego cześć Aktion Reinhardt (Reinhard)
• 11–13 czerwca – deportacje Żydów z Tarnowa
• 11 czerwca – rozkaz Eichmanna dotyczący deportacji Żydów z Holandii, Belgii i Francji do obozów zagłady
• 26 czerwca – radio BBC nadaje audycję o zagładzie Żydów opartą na materiałach przekazanych przez „Oneg Szabat”
• 5–17 lipca – deportacje Żydów z Radomia
• 8 lipca – zamordowanie w obozie janowskim około 7 tysięcy Żydów z getta we Lwowie
• 15 lipca – pierwszy transport Żydów z Holandii do Auschwitz
• 19 lipca – rozkaz Himmlera, aby zakończyć likwidację Żydów w GG do końca 1942 roku
• lipiec–grudzień – systematyczne deportacje Żydów z gett prowincjonalnych dystryktu krakowskiego, radomskiego, warszawskiego, Dystryktu Galicja
• 20–24 lipca – deportacje Żydów z Kielc
• 22 lipca–21 września – wielka akcja w warszawskim getcie, deportacja 300 tysięcy Żydów warszawskich do obozu zagłady w Treblince
• 23 lipca – samobójcza śmierć inż. Adama Czerniakowa, prezesa Judenratu w getcie warszawskim
• 28 lipca – na zebraniu organizacji chalucowych w getcie warszawskim powzięto decyzję o utworzeniu organizacji bojowej, późniejszej Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB)
• 3 sierpnia – ukrycie pierwszej części Archiwum Ringelbluma (Ring. I) w piwnicy budynku przy ul. Nowolipie 68; archiwum odnaleziono 18 września 1946 roku
• 4 sierpnia – pierwsza deportacja Żydów z Belgii do Auschwitz
• 10 sierpnia – publikacja „Protestu” Zofii Kossak-Szczuckiej potępiającego eksterminację Żydów; do getta warszawskiego dociera Dawid Nowodworski, pierwszy uciekinier z Treblinki
• 10–22 sierpnia – akcja likwidacyjna we lwowskim getcie, do Bełżca wywieziono około 50 tysięcy Żydów
• lato – początek spalania w prowizorycznych krematoriach zwłok ofiar w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem
• 5–12 września – tzw. szpera w getcie łódzkim, podczas której wywieziono do obozu w Chełmnie około 20 tysięcy dzieci, starców i chorych
• 6–9 września – tzw. kocioł w getcie warszawskim, podczas którego wywieziono do Treblinki około 50 tysięcy Żydów
• 7 września – utworzenie zamkniętego getta we Lwowie
• 22 września–5 października – transporty Żydów z Częstochowy
• 27 września – powstanie Tymczasowego Komitetu im. Konrada Żegoty pomagającego ukrywającym się Żydom
• 4 października – rozkaz deportowania wszystkich Żydów więzionych w obozach koncentracyjnych na terenie Niemiec do Auschwitz i Majdanka
• 13–21 października – do Treblinki wywieziono około 20 tysięcy Żydów z getta w Piotrkowie Trybunalskim
• 25 października – deportacja Żydów norweskich do Auschwitz
• 27–28 października – druga akcja deportacyjna w getcie krakowskim, w wyniku której około 7 tysięcy Żydów wywieziono do Auschwitz i Bełżca
• 12 listopada – rozkaz Himmlera o utworzeniu na Zamojszczyźnie obszaru kolonizacyjnego dla Niemców, wysiedlenie około 150 tysięcy Polaków (w tym ponad 30 tysięcy dzieci)
• 25 listopada – rząd polski przekazuje władzom brytyjskim i amerykańskim raport na temat zagłady Żydów, opracowany i przewieziony na Zachód przez kuriera Polskiego Państwa Podziemnego Jana Karskiego
• 4 grudnia – utworzenie przy Delegaturze Rządu na Kraj konspiracyjnej Rady Pomocy Żydom („Żegota”)– jedynej w okupowanej Europie instytucji rządowej zajmującej się pomocą i ratowaniem Żydów przed Zagładą
• 10 grudnia – rząd polski na uchodźstwie prosi aliantów o podjęcie działań odwetowych przeciwko Niemcom, którzy dokonują mordów na ludności cywilnej Polski, głównie na Żydach
• 16 grudnia – Himmler podpisuje dekret o osadzeniu wszystkich niemieckich Cyganów w KL Auschwitz-Birkenau
• 17 grudnia – deklaracja 12 państw sprzymierzonych potępiająca zbrodnie niemieckie oraz zapowiadająca ukaranie winnych
• połowa grudnia – ostatnie uśmiercanie ludzi gazem w obozie w Bełżcu; spalanie zwłok i likwidacja śladów zbrodni trwać będą do marca 1943 roku
• grudzień – początek działalności partyzantki żydowskiej w lasach białostockich

1943

• styczeń – pierwszy transport Cyganów z Prus Wschodnich do KL Auschwitz--Birkenau
• 4 stycznia – zbrojny opór Żydów w getcie częstochowskim
• 9 stycznia – wizyta Himmlera w getcie warszawskim
• 10 stycznia – bunt w obozie pracy w Mińsku Mazowieckim
• 18–21 stycznia – pierwsze wystąpienie zbrojne w getcie warszawskim i transport około 5 tysięcy osób do Treblinki, tzw. akcja styczniowa
• 2 lutego – klęska wojsk niemieckich pod Stalingradem
• 5–12 lutego – deportacja ludności żydowskiej z getta w Białymstoku, przy czynnym oporze Żydów, na miejscu zabito około 2 tysięcy osób
• 16 lutego – Himmler wydaje rozkaz całkowitego zniszczenia getta warszawskiego; z getta odchodzi pierwszy transport do obozu pracy w Trawnikach
• 26 lutego – pierwszy transport do KL Auschwitz-Birkenau Cyganów z Niemiec; utworzenie obozu cygańskiego na terenie Birkenau
• luty – ukrycie drugiej części Archiwum Ringelbluma (Ring. II) w piwnicy budynku przy ul. Nowolipie 68; archiwum odnaleziono 1 grudnia 1950 roku
• 3–22 marca – deportacje Żydów z Tracji i Macedonii do Treblinki
• 13–14 marca – likwidacja getta w Krakowie
• 15 marca – początek deportacji Żydów greckich (z Salonik) do Auschwitz
• 17 marca – Bułgaria odmawia zgody na deportację Żydów
• 18 marca – komunikat w „Biuletynie Informacyjnym” AK zapowiadający karanie przez władze Polskiego Państwa Podziemnego osób szantażujących Żydów
• 7–11 kwietnia – zakończenie pierwszej fazy funkcjonowania obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem
• 14 kwietnia – pierwsza informacja o masowych grobach oficerów polskich w Katyniu
• 17 kwietnia – Węgry odmawiają zgody na deportację Żydów
• 19 kwietnia–16 maja – zbrojne powstanie w getcie warszawskim; wywiezienie do obozów na Lubelszczyźnie (Trawniki, Poniatowa, Lublin) około 40 tysięcy Żydów ze zlikwidowanego getta
• 8 maja – samobójcza śmierć 18 przywódców powstania w getcie warszawskim (m.in. Mordechaja Anielewicza) w bunkrze przy ul. Miłej 18
• 12 maja – samobójcza śmierć członka Rady Narodowej w Londynie Szmula Zygielbojma w proteście przeciwko bierności świata wobec Zagłady
• 16 maja – Jürgen Stroop wysadza w powietrze Wielką Synagogę na Tłomackiem w Warszawie
• 1–20 czerwca – ostateczna likwidacja getta we Lwowie
• czerwiec – zakończenie budowy czwartego (ostatniego) krematorium w KL Auschwitz; walki w gettach w Częstochowie i Lwowie
• 4 lipca – śmierć w katastrofie lotniczej w Gibraltarze premiera rządu polskiego na uchodźstwie gen. Władysława Sikorskiego, premierem zostaje Stanisław Mikołajczyk
• 28 lipca – spotkanie Jana Karskiego z prezydentem Stanów Zjednoczonych Franklinem D. Rooseveltem
• 1 sierpnia – zbrojny opór Żydów w gettach będzińskim i sosnowieckim
• 2 sierpnia – bunt i ucieczka więźniów z obozu zagłady w Treblince
• 16–23 sierpnia – powstanie w getcie białostockim
• sierpień – wymordowanie w komorach gazowych około 3000 Romów z „obozu cygańskiego” w Auschwitz-Birkenau; zbrojny opór Żydów w gettach szczątkowych w Będzinie i Sosnowcu
• 1 października – ocalenie w przeddzień deportacji około 7500 Żydów duńskich, którzy znaleźli schronienie w Szwecji
• 14 października – bunt i ucieczka więźniów z obozu zagłady w Sobiborze
• październik–listopad – deportacja wszystkich Żydów włoskich do Ausch¬witz
• 3–4 listopada – masowe egzekucje pozostałej ludności żydowskiej przebywającej w obozach na Lubelszczyźnie – Majdanek, Trawniki i Poniatowa (około 42 tysięcy), tzw. Operacja Dożynki (Einsatz Erntefest)
• 19 listopada – ostateczna likwidacja żydowskiego obozu pracy przy ul. Janowskiej we Lwowie
• listopad – likwidacja obozu zagłady w Sobiborze
• 28 listopada–1 grudnia – konferencja Wielkiej Trójki w Teheranie

1944

• 3–4 stycznia – wojska radzieckie wkraczają na wschodnie tereny przedwojennej Polski
• 4 stycznia – sprawozdanie Odila Globocnika z Akcji Reindardt zawierające informacje o mieniu zagrabionym wymordowanym Żydom
• 18–20 marca – zajęcie Węgier przez wojska niemieckie
• 23 marca – trwające dziesięć dni transporty Żydów z Grecji do Auschwitz
• 7 kwietnia – ucieczka z Auschwitz dwóch więźniów żydowskich (Alfred Wetz¬ler i Rudolf Vrba), którzy przekazują światu szczegółowy raport dotyczący masowych mordów w obozie
• kwiecień – wznowienie działalności obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem
• 15 maja–październik – deportacja 438 tysięcy Żydów węgierskich do KL Auschwitz-Birkenau; deportacja tamże Żydów greckich
• 11–18 maja – bitwa pod Monte Cassino, w której uczestniczą żołnierze polscy (II Korpus Polski gen. Władysława Andersa)
• 16 maja – bunt więźniów cygańskich podczas pierwszej próby likwidacji Zigeunerlager w Auschwitz
• 6 czerwca – lądowanie aliantów w Normandii
• 20 lipca – nieudana próba zamachu na życie Hitlera
• 21 lipca – powstanie w Moskwie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego; wkroczenie do Chełma Lubelskiego Armii Czerwonej i 1. Armii Wojska Polskiego
• 22 lipca – Manifest PKWN ogłoszony w Chełmie Lubelskim
• 23 lipca – wizytacja delegacji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Theresienstadt
• 24 lipca – wkroczenie do Lublina oddziałów 1. Frontu Ukraińskiego
• 25 lipca – wyzwolenie obozu na Majdanku przez Armię Czerwoną
• 1 sierpnia – wybuch powstania warszawskiego (do 2 października), w którym biorą udział również Żydzi
• 2–3 sierpnia – likwidacja obozu cygańskiego w KL Auschwitz-Birkenau
• 15 sierpnia – wojska alianckie lądują w południowej Francji i kierują się na Paryż
• 29 sierpnia – ostatni transport Żydów z getta łódzkiego odszedł do KL Au¬schwitz-Birkenau
• 31 sierpnia – tzw. dekret sierpniowy PKWN o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego
• sierpień – powołanie Polsko-Sowieckiej Komisji do Zbadania Zbrodni Niemieckich popełnionych na Majdanku
• 3–6 września – ostatnie transporty Żydów holenderskich opuszczają obóz w Westerbork, wśród więźniów jest Anna Frank z rodziną
• 14 września – wkroczenie wojsk armii radzieckiej i 1. Armii Wojska Polskiego do prawobrzeżnej Warszawy
• wrzesień – wyzwolenie Brukseli, Antwerpii, Finlandii, Węgier, Jugosławii i części Czechosłowacji; Armia Czerwona wkracza do Bułgarii i Jugosławii
• 1–2 października – ewakuacja ludności cywilnej Warszawy do obozu w Pruszkowie
• 6–7 października – bunt żydowskiego Sonderkommando w KL Auschwitz--Birkenau
• koniec października – ostatnie gazowanie w KL Auschwitz-Birkenau
• październik – wojska amerykańskie wkraczają do pierwszych miast na terenie Niemiec
• 26 listopada – rozkaz Himmlera nakazujący zniszczenie komór gazowych i krematoriów w KL Auschwitz-Birkenau
• 26 listopada – pokaz filmu Majdanek – cmetarzysko Europy, reż. Aleksander Ford i Jerzy Bossak.
• 31 grudnia – przekształcenie PKWN w Rząd Tymczasowy z premierem Edwardem Osóbką-Morawskim

1945

• 12 stycznia – początek ofensywy Armii Czerwonej
• styczeń – początek ewakuacji obozów koncentracyjnych, tzw. marszów śmierci
• 17 stycznia – bunt w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem, ostateczna likwidacja obozu; wyzwolenie Warszawy; wyrusza marsz śmierci z Auschwitz--Birkenau
• 18 stycznia – wyzwolenie Krakowa
• 19 stycznia – wyzwolenie Łodzi; rozkaz gen. Leopolda Okulickiego, komendanta Armii Krajowej, o jej rozwiązaniu
• 27 stycznia – wojska radzieckie wyzwalają KL Auschwitz-Birkenau
• 28 stycznia – wyzwolenie Katowic
• 1 lutego – Warszawa siedzibą rządu
• 4–11 lutego – konferencja Wielkiej Trójki w Jałcie
• luty – naloty brytyjsko-amerykańskie na Drezno
• 28 marca – KRN powołuje Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce
• 30 marca – kapitulacja Niemców na Westerplatte
• 11 kwietnia – oddziały amerykańskie wkraczają do obozu w Buchenwaldzie
• 15 kwietnia – Brytyjczycy oswobadzają obóz w Bergen-Belsen
• 16 kwietnia – początek ofensywy berlińskiej
• 25 kwietnia – oddziały 2. Frontu Białoruskiego zajmują Szczecin
• 26 kwietnia – powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych na konferencji w San Francisco
• 29 kwietnia – wojska amerykańskie wyzwalają obóz w Dachau
• 30 kwietnia – Adolf Hitler popełnia samobójstwo w Berlinie
• kwiecień – wojska włoskie poddają się, egzekucja Mussoliniego
• 2 maja – początek ofensywy berlińskiej
• 5 maja – oddziały amerykańskie wyzwalają Mauthausen
• 8 maja – podpisanie bezwarunkowej kapitulacji Niemiec, koniec wojny w Europie
• 12 czerwca – antysemickie zajścia w Rzeszowie
• 26 czerwca – podpisanie Karty Narodów Zjednoczonych
• 17 lipca–2 sierpnia – konferencja Wielkiej Trójki w Poczdamie (podział Niemiec na 4 strefy, przesiedlenia ludności niemieckiej z Polski, Czechosłowacji i Węgier)
• 6 sierpnia – zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę
• 11 sierpnia – pogrom Żydów w Krakowie; antysemickie wystąpienia i zabójstwa Żydów także w wielu innych miastach
• 15 sierpnia – kapitulacja Japonii; koniec II wojny światowej
• 2 września – zakończenie wojny na Dalekim Wschodzie
• 20 listopada – rozpoczęcie procesu zbrodniarzy wojennych przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze

Wyniki wyszukiwania

A

• Akcja Reinhardt [niem. Aktion Reinhardt/Reinhard] – niemiecka nazwa akcji likwidacji gett i deportacji Żydów do ośrodków zagłady oraz rabunku ich mienia. Realizowana była na terenie Generalnego Gubernatorstwa od wiosny 1942 do jesieni 1943 roku. Nazwę akcji nadano na cześć Reinharda Heydricha, zmarłego w czerwcu 1942 roku w wyniku ran odniesionych podczas zamachu dokonanego przez czeski ruch oporu. Po jego śmierci na stanowisku szefa całej akcji zastąpił go Ernst Kaltenbrunner. Akcja była realizowana w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (niem. Endlösung der Judenfrage). Większość Żydów, dotąd odizolowanych w gettach, zabijano na miejscu lub przewożono do ośrodków zagłady utworzonych na okupowanych ziemiach polskich (w Bełżcu, Sobiborze, Treblince oraz na Majdanku w Lublinie) i mordowano. Nielicznych, wybranych ze względu na kwalifikacje zawodowe, młody wiek i dobry stan zdrowia, zatrudniano w produkcji zbrojeniowej. Akcją kierował dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim Odilo Globocnik.
• Akcja T4 – państwowy program „eutanazji z litości” w wydzielonych szpitalach na terenie Rzeszy Niemieckiej osób upośledzonych psychicznie i fizycznie, jako zbędnych i stanowiących obciążenie dla społeczeństwa niemieckiego. Osoby takie mordowano w komorach gazowych tlenkiem węgla, a ich ciała kremowano w przyszpitalnych krematoriach. Program był realizowany przez niemieckich lekarzy, specjalnie przeszkolony personel techniczny i pielęgniarki. Jego sztab mieścił się w Berlinie w willi przy ul. Tiergartenstrasse 4 (stąd nazwa akcji). Akcję T4 przerwano na rozkaz Adolfa Hitlera 24 sierpnia 1941 roku po protestach społeczeństwa niemieckiego, a szczególnie kazaniach biskupa Münsteru Clemensa Augusta von Galena, w których ujawniał jej zbrodniczy charakter. Od września 1939 do lipca 1941 roku w ramach Akcji T4 wymordowano około 70 tysięcy osób w tym znaczną liczbę dzieci. „Specjaliści” akcji T4, po jej wstrzymaniu, byli jednymi z pierwszych realizujących i udoskonalających metody masowego mordu w ośrodkach zagłady w ramach Akcji Reinhardt.
• antyjudaizm – zespół uprzedzeń o charakterze pseudoteologicznym, które służyły jako pretekst do prześladowań Żydów. Mimo że pewne jego przejawy pojawiły się w okresie przed Chrystusem, zasadniczo powstał on w czasie kształtowania się chrześcijaństwa jako postawa wynikająca z chęci odróżnienia wyznawców nowej religii od judaizmu. Prowadziło to do zachowań zmierzających do wykluczenia Żydów ze społeczeństwa lub ich izolacji, uzasadnianej obiegowymi przesądami, czyli fałszywymi sądami na temat ich religii i obyczajów. W średniowieczu stał się dominujący w nauczaniu Kościoła katolickiego. Od schyłku XIX wieku stopniowo tracił swe cechy religijne, przybierając postać nowoczesnego (tzn. charakterystycznego dla czasów nowoczesnych) antysemityzmu. Współczesny Kościół katolicki potępił go, uznając za przyczynę szerzenia wśród chrześcijan pogardy do Żydów, a przez to za grzech główny.
• antysemityzm – ideologia, prąd polityczny, zespół przesądów uzasadniających wrogą postawę wobec Żydów. Związany z formowaniem się koncepcji nacjonalizmu, bazował na tradycji ksenofobii (wrogości wobec przedstawicieli innych narodów) i wielowiekowej tradycji nauczania Kościoła w duchu antyjudaizmu. Odwoływał się do rasizmu, błędnie wyodrębniając Żydów jako rasę antropologiczną, tzw. rasę semicką. W szerszym znaczeniu – określenie wrogiej postawy, agresji słownej lub fizycznej, nieprzychylnych sądów uogólniających i uprzedzeń wobec Żydów. Według wielu badaczy, antysemityzm stał się główną ideologiczną przesłanką Holokaustu.
• Archiwum Ringelbluma – Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego stworzone przez grupę działaczy skupionych wokół historyka Emanuela Ringelbluma w getcie warszawskim, których celem było gromadzenie i opracowywanie świadectw dokumentujących losy Żydów w czasie Zagłady (relacji, dokumentów urzędowych, korespondencji, prasy codziennej i innych). Materiały zgromadzone przez współpracowników Ringelbluma, spotykających się ze względów konspiracyjnych w soboty (stąd nazwa grupy „Oneg Szabat”, co znaczy „Radość soboty/szabatu”), ukryto na terenie getta w sierpniu 1942 roku (część I), w lutym 1943 roku (część II). Według relacji Marka Edelmana, III część archiwum została ukryta w piwnicy budynku przy ul. Świętojerskiej 34. Dwie części archiwum zostały odnalezione po wojnie i są przechowywane w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, jako jedna z najcenniejszych kolekcji materiałów dokumentujących Holokaust. Trzeciej części pomimo poszukiwań w 1949 i 2003 roku nie odnaleziono. W 1999 roku Archiwum Ringelbluma wpisano na Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.
• „aryjska strona” – potoczne określenie nieżydowskiej części miasta (miasteczka, wsi), na której terenie Żydzi nie mieli prawa przebywać pod groźbą kary śmierci.
• aryzacja – przejęcie mienia żydowskiego (przedsiębiorstw, sklepów, własności ziemskiej, majątków) przez firmy „aryjskie” prywatnych właścicieli lub przez państwo w okresie władzy nazistów w Niemczech. Przejmowanie własności Żydów często odbywało się poprzez zmuszanie właścicieli do sprzedaży majątku znacznie poniżej jego wartości.

C

• cyklon B – cyjanowodór, silnie trujący związek chemiczny, służący do dezynfekcji i deratyzacji. W postaci preparatu ziemi okrzemkowej używany był do uśmiercania ludzi w komorach gazowych w czasie II wojny światowej. Jego działanie polega na zahamowaniu oddychania komórkowego. Zatruciu cyjanowodorem towarzyszą objawy porażenia ośrodków oddechowych połączone z uczuciem lęku, zawrotami głowy i wymiotami. Do zabicia 2000 ludzi wystarcza około 5–7 kg cyklonu.

D

• deportacja – przymusowe przesiedlenie Żydów z ich własnych mieszkań najpierw do gett, a następnie do obozów koncentracyjnych, obozów pracy i karnych oraz ośrodków zagłady. Deportacje określano jako „wysiedlenia” lub „akcje”.
• Displaced Persons (DPs) – „osoby przemieszczane”, uchodźcy, ludzie, którzy wskutek II wojny światowej zostali wypędzeni z ojczyzny lub z powodu działań wojennych znaleźli się poza jej granicami. Określenie stosowane przez UNRRA (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy, założona w 1943 roku) dla osób, które w wyniku wojny zostały wypędzone bądź uciekły z terenu zamieszkania. W styczniu 1945 roku organizacja ta oszacowała liczbę osób bezdomnych (DPs) na ponad 13,5 miliona, wśród których było około 250 tysięcy Żydów.

E

• eksterminacja – ludobójstwo, zbrodnia przeciwko ludzkości; wszelkie działania mające na celu wyniszczenie określonych grup ludności z powodu ich przynależności do innej rasy, religii, narodowości, przekonań, statusu społecznego czy nawet stanu zdrowia. Eksterminacji dokonywano przez zabijanie, kaleczenie lub uniemożliwianie rozrodczości (przymusowa sterylizacja), jak również niszczenie dorobku kulturowego tych grup.
• Einsatzgruppen [niem. Einsatzgruppen der Sicherheitsdienstes (SD) und der Sicherheitspolizei (SIPO)] – grupy specjalne Służby Bezpieczeństwa i Policji Bezpieczeństwa powołane do wykonywania zadań specjalnych na zapleczu Wehrmachtu. Po raz pierwszy użyte w czasie Anschlussu Austrii (marzec 1938 roku), następnie aneksji Sudetów (październik 1938 roku) i działań przeciwko Polsce (wrzesień–listopad 1939 roku); do ich zadań należała likwidacja lub dokonywanie aresztowań przeciwników III Rzeszy, polskiej inteligencji i Żydów. Działały także w Normandii, Luksemburgu, Alzacji i Lotaryngii oraz Jugosławii. Na kilka tygodni przed planowaną agresją na ZSRR (plan Barbarossa) w wyniku porozumienia Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) z Naczelnym Dowództwem Wehrmachtu przy poszczególnych grupach armii utworzono cztery Einsatzgruppen: A, B, C i D. Zadaniem każdej z nich było wyszukiwanie i mordowanie wrogów Rzeszy, w tym komunistów, Cyganów i wszystkich Żydów. Każda Einsatzgruppe była podzielona na pododdziały nazywane Einsatzkommandos, Sondernkommandos lub Teilkommandos. Grupa A, najliczniejsza – około 1000 mężczyzn, została dołączona do Armii Północnej. Działała w krajach bałtyckich (Litwa, Łotwa, Estonia) i na terenach między ich wschodnimi granicami a Leningradem. Grupa B, licząca 655 mężczyzn, dołączona do Armii Centrum, operowała na Białorusi i w Dystrykcie Smoleńskim, na wschód od Moskwy. Grupa C – 700 mężczyzn – dołączona do Armii Południowej, objęła północną i centralną Ukrainę. Grupa D – 600 mężczyzn – dołączona do XI Armii, działała na południowej Ukrainie, w rejonie Krymu i Kaukazu. Do poszczególnych akcji przydzielano żołnierzy Wehrmachtu oraz oddziały niemieckiej policji. Na Litwie i Ukrainie korzystano z pomocy lokalnych formacji paramilitarnych. Żołnierze Einsatzgruppen gromadzili swe ofiary – mężczyzn, kobiety i dzieci – w parowach, wykopach, kamieniołomach, rowach i dołach, zmuszali do oddania dobytku i zabierali im ubrania. Potem strzelali do nich i zakopywali ciała w miejscach egzekucji. Dowódcy składali dzienne i okresowe raporty na temat zbrodniczych osiągnięć. Po wojnie przywódców Einsatzgruppen sądzono w Norymberdze i w innych procesach. Spośród 24 oskarżonych skazano na śmierć 14. Do dziś wykonano wyroki tylko na 4. Innym zmniejszono kary.
• Endlösung der Judenfrage – zob. „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”
• Erntefest – zob. Operacja Dożynki

F

• faszyzm – ideologia i system władzy powstałe i rozwijające się w wielu państwach europejskich po I wojnie światowej. Charakteryzował się zlikwidowaniem praw obywatelskich, demokracji parlamentarnej i opozycji politycznej. Uznawał dyktatorską władzę jednej partii faszystowskiej, kierowanej przez wodza (niem. Führer), kontrolującej parlament, rząd, sądy oraz życie społeczne i gospodarcze w kraju. Dążąc do realizacji celów, dopuszczał użycie terroru i siły fizycznej, tworzenie obozów pracy i obozów koncentracyjnych dla przeciwników politycznych, agresywną politykę zagraniczną, rozbudowę sił zbrojnych, likwidację partii politycznych, związków zawodowych, wolności środków masowego przekazu, zgromadzeń, strajków i wieców. Zob. hitleryzm i nazizm.

G

• Generalne Gubernatorstwo [niem. Generalgouvernement] – jednostka administracyjno-polityczna utworzona formalnie na mocy dekretu Adolfa Hitlera 12 października 1939 roku. Faktycznie powstało 26 października 1939 roku, kiedy to Hans Frank objął urząd generalnego gubernatora z siedzibą w Krakowie na Wawelu. GG utworzono na ziemiach polskich, które nie zostały włączone do III Rzeszy (województwa kieleckie, krakowskie, lubelskie, część łódzkiego i warszawskiego). W latach 1939–1941 GG było podzielone na 4 dystrykty: warszawski, krakowski, radomski i lubelski, o powierzchni około 98 tysięcy km2 i z około 12 milionami mieszkańców. W wyniku niemieckiej agresji na ZSRR 22 czerwca 1941 roku i zajęcia dawnych ziem polskich okupowanych dotąd przez Sowietów GG zostało powiększone w sierpniu o województwa lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie i wołyńskie, z których utworzono Dystrykt Galicja o powierzchni 14 tysięcy km2, mający 5 milionów ludności. W planach niemieckich GG miało stanowić rezerwuar niewolniczej siły roboczej, miejsce deportacji ludności niearyjskiej z terenów włączonych do Rzeszy, a w dalszej kolejności oczyszczone z ludności słowiańskiej i żydowskiej i przeznaczone do zasiedlenia przez niemieckich osadników. Od samego początku władze niemieckie prowadziły w GG politykę eksterminacyjną wobec ludności żydowskiej, tworząc dla niej getta, a następnie realizując politykę Endlösung der Juden¬frage (zob. „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”). W tym celu w 1942 roku utworzono sieć ośrodków natychmiastowej zagłady w Bełżcu, Sobiborze i Treblince, gdzie do jesieni 1943 roku wymordowano w ramach Aktion Reinhardt większość polskich Żydów z GG. Wobec ludności polskiej stosowano politykę surowych represji i częściowej eksterminacji. Zlikwidowano sieć szkolnictwa wyższego i średniego ogólnokształcącego, systematycznie niszczono kulturę i naukę polską, dokonywano grabieży mienia indywidualnego, jak i dóbr kultury polskiej. Prowadzono akcję masowego wyniszczania ludności polskiej, poprzez wywózki na przymusowe roboty do Rzeszy (ponad 2 miliony ludzi), przesiedlenia, pracę przymusową, reglamentację żywności. Wobec rozwijającego się polskiego ruchu oporu przeciwko okupacji niemieckiej tworzono w GG system obozów pracy i obozów koncentracyjnych, w których osadzano przeciwników państwa niemieckiego. Największy z nich – KL Auschwitz – utworzono na przedmieściach Oświęcimia w kwietniu 1940 roku. GG zostało zlikwidowane w 1945 roku.
• getto – wydzielona część miasta przeznaczona do zamieszkania przez Żydów. W latach II wojny światowej Niemcy tworzyli na terenie okupowanej Europy Wschodniej oddzielne od reszty miasta getta, zwane oficjalnie żydowskimi okręgami mieszkaniowym (niem. Jüdische Wohnbezirk) lub dzielnicami żydowskimi. Na terenach okupowanej Polski utworzono około 400 gett. Pierwsze getto utworzono 31 października 1939 roku w Piotrkowie Trybunalskim. Nieliczne getta istniały także w krajach bałtyckich, na Białorusi, Ukrainie, Węgrzech i Czechach. Największe getto utworzono w Warszawie, gdzie na niewielkim terenie stłoczono około 450 tysięcy ludzi. Getta w dużych miastach otaczano murem ceglanym, drewnianym płotem lub drutem kolczastym, w małych miejscowościach, np. w gettach wiejskich typowych dla wcielonych do Rzeszy terenów Kraju Warty, części wydzielone dla ludności żydowskiej nie miały żadnego ogrodzenia. Głód, ciasnota, brak żywności i leków, złe warunki sanitarne i choroby powodowały ogromną śmiertelność. W 1941 roku Niemcy wprowadzili karę śmierci dla Żydów opuszczających getto bez pozwolenia. Rok później rozpoczęto likwidację gett, ich mieszkańców kierowano do ośrodków zagłady (zob. Akcja Reinhardt). W akcie samoobrony Żydzi w kilku gettach zorganizowali powstania, które jednak nie zatrzymały ostatecznej ich zagłady.
• gestapo [niem. Geheime Staatspolizei] – Tajna Policja Państwowa, policja polityczna III Rzeszy. Przejmowała funkcje policji, stopniowo je rozszerzając, by stać się głównym organem śledczym orzekającym o osadzaniu w obozach koncentracyjnych. Dekretem Hitlera z 17 czerwca 1936 roku ujednolicono struktury gestapo i powołano Reichsführera SS Heinricha Himmlera na stanowisko jej szefa. W latach 1939–1945 gestapo wchodziło w skład Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), jako jego IV Departament. Stało się jednym z najbardziej zbrodniczych ogniw okupacyjnego aparatu terroru (np. wielu funkcjonariuszy gestapo służyło w Einsatzgruppen). W 1946 roku zostało uznane przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze za organizację przestępczą.
• Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy [niem. Reichssicherheitshauptamt (RSHA)] – Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy; centralny urząd w Berlinie, któremu podlegały formacje policyjne odpowiedzialne za bezpieczeństwo (Sipo – Policja Bezpieczeństwa, Kripo – Policja Kryminalna, SD – Służba Bezpieczeństwa) utworzony w 1939 roku z inicjatywy Heinricha Himmlera i jemy podporządkowany. Do 1942 roku RSHA kierował Reinhard Heydrich, następnie od 1943 roku Ernst Kaltenbrunner. RSHA składał się z 7 departamentów, m.in. III – wywiad wewnętrzny SD, IV – policja polityczna (gestapo), V – policja kryminalna (Kripo), VI – wywiad zagraniczny, VII – sprawy ideologii; Okupacyjny aparat policyjny RSHA był odpowiedzialny za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzkości dokonane w okresie II wojny światowej przez Niemcy.
• gwiazda Dawida – sześcioramienna gwiazda – symbol narodu żydowskiego i syjonizmu, zwana przez Żydów tarczą Dawida (hebr. magen Dawid). Od listopada 1939 roku wszyscy Żydzi na terenie okupowanej przez Niemców Polski, a od września 1941 roku Żydzi z terenów Rzeszy Niemieckiej zmuszeni byli nosić gwiazdę (nazywaną od tej pory „gwiazdą żydowską”) jako piętno swojego pochodzenia.

H

• hitleryzm – niemiecka odmiana nazizmu (od nazwiska Adolfa Hitlera), forma ustroju III Rzeszy. Zob. faszyzm i nazizm.
• Holokaust [grec. holokaustikós – całopalenie, ofiara spalona całkowicie na ołtarzu] – spolszczona wersja terminu angielskiego Holocaust używanego na określenie prześladowań i mordu europejskich Żydów przez III Rzeszę i jej sojuszników w latach II wojny światowej. Kontekst religijny tego słowa powoduje, iż jest ono odrzucane przez wielu badaczy i teologów żydowskich, którzy dla określenia tragedii narodu żydowskiego używają hebrajskiego słowa Szoa (w pisowni ang. Shoah), co oznacza całkowitą zagładę, zniszczenie o ogromnych rozmiarach. W Polsce używa się do określenia tragedii narodu żydowskiego także terminu „Zagłada”. W tekstach pisanych w jidysz często spotyka się termin Hurbn, mający to samo znaczenie.

J

• Judenrat – zob. Rada Żydowska

K

• konferencja w Wannsee – narada 15 przedstawicieli instytucji centralnych i aparatu okupacyjnego III Rzeszy, pod przewodnictwem Reinharda Heydricha, w sprawie koordynacji działań zmierzających do realizacji postanowionego już latem 1941 roku „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (Endlösung der Judenfrage). Konferencja ta zorganizowana została na przedmieściach Berlina, w willi nad jeziorem Wannsee 20 stycznia 1942 roku. Przedstawiony przez Heydricha plan zapowiadał deportacje 11 milionów Żydów europejskich do ośrodków natychmiastowej zagłady na Wschodzie. Po konferencji w Wann¬see przystąpiono na okupowanych ziemiach polskich do realizacji Akcji Reinhardt.
• komora gazowa – specjalne urządzenie lub pomieszczenie do mordowania ludzi na masową skalę za pomocą trujących gazów. W czasie II wojny światowej w większości hitlerowskich obozów zagłady funkcjonowały stacjonarne komory gazowe, zaaranżowane jako zbiorowe łaźnie, w których masowo mordowano Żydów. Począwszy od wiosny 1942 roku w komorze gazowej nr 1 w Auschwitz, a następnie w komorach nr 2, 3, 4 i 5 w Auschwitz-Birkenau stosowano do mordowania ludzi cyklon B. W ośrodkach zagłady w Bełżcu, Sobiborze i Treblince w komorach gazowych stosowano spaliny z silników Diesla wymontowanych z radzieckich czołgów. Wykorzystywano też do tego celu spaliny samochodowe (np. w ośrodku zagłady w Chełmnie nad Nerem [Kulmhof]). Jeszcze wcześniej – realizując program eutanazji osób kalekich i upośledzonych umysłowo, w ramach Akcji T4 – Niemcy eksperymentowali z tlenkiem węgla i spalinami w specjalnych pomieszczeniach murowanych lub zainstalowanych na samochodach.

L

• ludobójstwo [łac. genocidum] – polski odpowiednik angielskiego terminu Genocide, oznaczającego wymordowanie całej społeczności lub narodu. Jego twórcą w znaczeniu prawnym jest polski prawnik pochodzenia żydowskiego Rafał Lemkin, który w czasie II wojny światowej w obliczu dokonywanych przez Niemców zbrodni domagał się jej ukarania przez państwa alianckie. Po raz pierwszy zbrodnia ludobójstwa została zdefiniowana w akcie oskarżenia jako „eksterminacja rasowych i narodowych grup ludności cywilnej […] w celu zniszczenia określonych ras oraz warstw narodów i ludów, grup rasowych i religijnych, a w szczególności Żydów, Polaków, Cyganów i in.”, sformułowanym przeciwko głównym zbrodniarzom wojennym III Rzeszy na procesie norymberskim. W 1948 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, która weszła w życie w 1951 roku. W jej rozumieniu ludobójstwem są następujące czyny dokonane w zamiarze zniszczenia w całości lub w części grup narodowościowych, etnicznych, rasowych lub religijnych: a) zabójstwo członków grupy; b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy; c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego; d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy; e) przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy. Ludobójstwo, nawet jeśli zostało popełnione na własnym terytorium jakiegoś państwa, nie jest wewnętrzną sprawą tego państwa, lecz zbrodnią międzynarodową. Każde z państw może zwrócić się do organów ONZ o interwencję i wszczęcie zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych akcji zmierzającej do zapobieżenia ludobójstwu i przerwania aktów ludobójstwa. Zbrodnie przeciwko ludzkości podlegają osądowi Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze.

M

• marsze śmierci – nazwa używana współcześnie i oznaczająca przymusowe ewakuacje, najczęściej piesze, więźniów z niemieckich obozów koncentracyjnych i obozów pracy na tereny jeszcze niezajęte przez wojska alianckie, rozpoczęte jesienią i zimą na przełomie 1944 i 1945 roku. Zimno, głód, brutalne traktowanie i rozstrzeliwania dokonywane przez eskortujących więźniów esesmanów doprowadziły do śmierci około 250 tysięcy osób. Liczne grupy więźniów, wobec niemożności ich dalszej ewakuacji, mordowano na miejscu przez rozstrzelanie lub topiono w wodach Bałtyku (dotyczy więźniów z podobozów KL Stutthof).

N

• nazizm [niem. Nazismus] – ideologia narodowego socjalizmu i system polityczny panujący w Niemczech w latach 1933–1945, bazujący na NSDAP; niemiecka odmiana faszyzmu. Podstawowym założeniem nazistów (wyznawców narodowego socjalizmu) było przekonanie o wyższości „rasy aryjskiej” i przysługującej jej z tego tytułu dominującej pozycji na świecie. Głównymi elementami doktryny były rasizm, antysemityzm i antyslawizm. Równie ważnym elementem była teoria tzw. przestrzeni życiowej dla Niemców (Lebensraum), zakładająca konieczność uzyskania nowych terenów osiedleńczych dla Niemców w Europie Wschodniej. Zamierzano ją osiągnąć poprzez podbój tych terenów i eksterminację ludności „niższej rasowo”. Po wojnie uznany za system zbrodniczy, w wielu krajach na świecie obowiązuje prawny zakaz głoszenia poglądów nazistowskich. Zob. faszyzm i hitleryzm.
• „noc kryształowa” [niem. Kristallnacht] – pogrom ludności żydowskiej na terenie Niemiec, zorganizowany przez nazistów w nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku. Pretekstem do pogromu było zastrzelenie przez polskiego Żyda Herschela Grynszpana radcy ambasady niemieckiej w Paryżu Ernsta von Ratha (7 listopada 1938 roku). W wyniku pogromu zginęło 91 osób, spalono lub zdemolowano 267 synagog, zniszczono 7,5 tysiąca sklepów, zbezczeszczono setki cmentarzy żydowskich. Po pogromie aresztowano i osadzono w obozach koncentracyjnych około 30 tysięcy osób, wiele rodzin żydowskich pozbawiono majątku. Pogrom spowodował masową emigrację ludności żydowskiej głównie do USA (około 78 tysięcy osób wyemigrowało z Niemiec).
• norymberskie procesy – procesy przeciwko głównym zbrodniarzom III Rzeszy, oskarżonym o popełnienie 4 rodzajów zbrodni: uczestnictwa w spisku w celu popełnienia zbrodni międzynarodowych, zbrodni przeciw pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości; zostały przeprowadzone w latach 1945–1949 w Norymberdze. Po raz pierwszy zastosowano w nich zasadę odpowiedzialności karnej mężów stanu za zbrodnie międzynarodowe. Proces głównych zbrodniarzy wojennych przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym odbył się w dniach 20 XI 1945–1 X 1946. W skład Trybunału wchodzili sędziowie z Francji, Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR. Akt oskarżenia obejmował 24 osoby oraz 8 organizacji i grup: rząd Rzeszy, kierownictwo polityczne NSDAP, SS, SD, gestapo, SA, Sztab Generalny i Naczelne Dowództwo Wehrmachtu. Wyrokiem Trybunału, ogłoszonym 30 IX–1 X 1946, skazano na karę śmierci 12 oskarżonych: Hermanna Göringa, Joachima von Ribbentropa, Wilhelma Keitla, Ernsta Kaltenbrunnera, Alfreda Rosenberga, Hansa Franka, Wilhelma Fricka, Juliusa Streichera, Fritza Sauckela, Alfreda Jodla, Arthura Seyss-Inquarta, Martina Bormanna (zaocznie); na karę dożywotniego więzienia: Rudolfa Hessa, Waltera Funka, Ericha Raedera; na okresowe kary więzienia: Karla Dönitza, Baldura von Schiracha, Alberta Speera, Konstantina von Neuratha. Uniewinnieni zostali: Hans Fritzsche, Franz von Papen, Hjalmar Schacht. Skazanych na karę śmierci stracono 16 X 1946 roku, z wyjątkiem Göringa (popełnił samobójstwo) i Bormanna (nie został odnaleziony). Za organizacje zbrodnicze uznano SS, SD, gestapo i kierownictwo polityczne NSDAP. Ponadto miało miejsce 12 procesów przed Amerykańskim Trybunałem Wojskowym, obradującym w okresie 9 XII 1946–11 IV 1949, w których sądzono m.in. lekarzy, prawników, członków SS, generałów dowodzących na froncie, dowódców Einsatzgruppen, wyższych urzędników ministerstw i innych. Łącznie oskarżono 185 osób, 177 zasiadło na ławach oskarżonych, 4 popełniło samobójstwo, 4 uznano za niezdolnych do procesów. Spośród oskarżonych 25 osób skazano na karę śmierci (spośród nich 12 stracono, 1 wydano Belgii, gdzie zmarł), 19 skazano na dożywotnie więzienie, 98 na terminowe kary więzienia, 35 uniewinniono.
• NSDAP [niem. Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, Narodowo-socjalistyczna Niemiecka Partia Robotników] – niemiecka partia faszystowska, założona w 1919 roku w Monachium. Od 1921 roku jej przywódcą i ideologiem był Adolf Hitler. W 1923 roku została rozwiązana po nieudanym zamachu stanu, tzw. puczu monachijskim, a w 1925 zorganizowana na nowo. NSDAP dążyła do zdobycia nieograniczonej władzy, wykorzystując niezadowolenie spowodowane skutkami wojny i powojennym kryzysem gospodarczym. Odwoływała się do haseł nacjonalistycznych (podbudowywanych teoriami rasistowskimi, szczególnie silnym antysemityzmem), socjalnych, postulowała rewizję traktatu wersalskiego, stopniowo zdobyła poparcie znacznej części społeczeństwa niemieckiego. 1 stycznia 1920 roku liczba członków NSDAP wynosiła 64 osoby, w 1930 – 125 tysięcy, przed 30 stycznia 1933 wzrosła do ponad 700 tysięcy; w latach 1933–1934 liczyła 2,5 miliona, by w okresie 1935–1944 osiągnąć liczbę 8,5 miliona. Struktura i organizacja NSDAP od 1921 roku była oparta na zasadzie wodzostwa (Führerprinzip) oznaczającej, że wola wodza jest dla partii i jej członków prawem najwyższym, a on sam nie podlega żadnej kontroli. Naczelnym organem partii było Kierownictwo (Reichsleitung der NSDAP) z wodzem, Kancelarią, zastępcą wodza, od 1941 sekretarzem wodza (Martin Bormann) oraz szefami centralnych urzędów partyjnych (m.in. propagandy – Joseph Goebbels, polityki zagranicznej – Alfred Rosenberg). Formacjami NSDAP były paramilitarne oddziały SA i SS. Ponadto NSDAP sprawowała pieczę nad organizacjami zawodowymi, społecznymi, kulturalnymi, młodzieżowymi i innymi. W wyborach do Reichstagu w 1933 roku uzyskała 43,9 proc. mandatów, dzięki czemu Hitler otrzymał 30 stycznia tego roku stanowisko kanclerza. Rozpoczęło to okres totalitarnych rządów NSDAP w Niemczech. Po przekształceniu życia społecznego i politycznego według doktryny narodowego socjalizmu rozpoczął się okres ekspansji III Rzeszy, która w 1939 roku doprowadziła do II wojny światowej. System terroru politycznego NSDAP polegał na ustanowieniu totalnej inwigilacji, szerokiej rozbudowie aparatu policyjnego i obozów koncentracyjnych, zlikwidowaniu wszelkiej opozycji, poddaniu wszystkich dziedzin życia ścisłej kontroli i reglamentacji ze strony partii i państwa, wprowadzeniu zasady wodzostwa we władzy państwowej. W polityce zagranicznej NSDAP realizowała program podboju Europy celem zdobycia „przestrzeni życiowej” (Lebensraum) dla Niemców, czemu towarzyszyły terror i ludobójstwo wobec obywateli krajów okupowanych, szczególnie w Polsce, gdzie wymordowano kilka milionów osób. Rasistowska polityka NSDAP doprowadziła do zagłady niemal 6 milionów Żydów w okupowanej Europie. W procesie norymberskim NSDAP została uznana za organizację przestępczą.

O

• obozy niemieckie 1933–1945 – miejsca więzienia, odosobnienia, przymusowej i niewolniczej pracy oraz masowej zagłady ludzi, organizowane przez władze III Rzeszy na terenie własnego państwa oraz krajów okupowanych. Pierwszy obóz koncentracyjny powstał w 1933 roku w Dachau. Później wybudowano następne, m.in. w Sachsenhausen (1936), Buchenwaldzie (1937), Maut-hausen oraz obóz kobiecy w Ravensbrück (1939). Do 1939 roku przez obozy koncentracyjne w Niemczech przeszło około 170 tysięcy więźniów politycznych. Wraz z wybuchem wojny zmienił się charakter obozów koncentracyjnych, które z ośrodków izolacji przeciwników reżimu zmieniły się w narzędzia biologicznej eksterminacji narodów podbitych. Powstały wtedy nowe obozy, m.in. Stutt¬hof (1939), Auschwitz I w Oświęcimiu, Gross-Rosen, Bergen-Belsen (wszystkie 1940), Majdanek w Lublinie (1941), które służyły z reguły do masowego, stopniowego uśmiercania więźniów. Na przełomie 1941 i 1942 roku zaczęto tworzyć ośrodki natychmiastowej zagłady ludności żydowskiej w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof), Treblince, Sobiborze, Bełżcu, Oświęcimiu (Auschwitz II-Birkenau) i na Majdanku w Lublinie.
• „Oneg Szabat” – zob. Archiwum Ringelbluma
• Operacja Dożynki [niem. Einsatz (Aktion) Erntefest] – akcja wymordowania pozostałych przy życiu po zakończeniu Akcji Reinhardt około 42 tysięcy żydowskich więźniów przetrzymywanych jesienią 1943 roku w obozach pracy na Lubelszczyźnie (Trawniki, Poniatowa, Majdanek), przeprowadzona 3 i 4 listopada 1943 roku, w czasie której rozstrzelano na terenie obozu koncentracyjnego na Majdanku w Lublinie ponad 17 tysięcy żydowskich więźniów.
• „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” [niem. Endlösung der Judenfrage] – eufemizm używany w oficjalnych dokumentach niemieckich na określenie masowego mordowania Żydów w ośrodkach zagłady. Sposób przeprowadzenia „ostatecznego rozwiązania” nie był od razu zaplanowany jako eksterminacja całego narodu żydowskiego. W pierwszej fazie II wojny światowej Niemcy rozważali możliwość przeprowadzenia terytorialnego „ostatecznego rozwiązania”, polegającego na przesiedleniu Żydów niemieckich na wyspę Madagaskar. Równolegle planowano skupienie ludności żydowskiej w rezerwacie Nisko koło Lublina. Wraz z atakiem 22 czerwca 1941 roku na ZSRR i przystąpieniem do masowych rozstrzeliwań ludności żydowskiej przez Einsatzgruppen zaczęto przygotowywać inny sposób „ostatecznego rozwiązania”. Latem i jesienią 1941 roku niemieccy inżynierowie skonstruowali samochody ciężarowe, w których gazami spalinowymi duszono ofiary. Kilka takich samochodów do testowania skuteczności mordowania wysłano do Mohylewa na Ukrainę. Samochody takie zaczęto też stosować w ośrodku zagłady w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof) na początku grudnia 1941 roku. We wrześniu 1941 roku w KL Auschwitz w Oświęcimiu przeprowadzono próbne gazowanie 600 radzieckich jeńców wojennych i 250 chorych więźniów Polaków w Bloku 11, używając gazu cyklon B. 20 stycznia 1942 roku na przedmieściach Berlina w Wannsee odbyła się jednodniowa konferencja wysokich urzędników administracji państwowej, sił policyjnych, i innych resortów, którzy uzgodnili podział kompetencji przy realizacji „ostatecznego rozwiązania” w Europie. Planowano wysiedlić na Wschód do obozów i poddać „specjalnemu traktowaniu”, czyli eksterminacji, 11 milionów Żydów europejskich. W wyniku realizacji „ostatecznego rozwiązania” do końca II wojny światowej zamordowano w obozach zagłady, obozach koncentracyjnych, gettach i masowych egzekucjach na Wschodzie od 5 636 000 do 6 921 000 Żydów europejskich, w tym 3 miliony Żydów polskich.

P

• pogrom – grupowy i zorganizowany napad, polegający na niszczeniu i rabunku mienia, gwałtach i morderstwach dokonywanych przez jedną grupę społeczną wobec innej grupy w celu jej zastraszenia, wypędzenia lub wymordowania. Termin używany zwyczajowo do określenia krwawych wystąpień antyżydowskich w Rosji na przełomie XIX i XX wieku. Z czasem upowszechnił się jako nazwa wszystkich zbiorowych wystąpień przeciwko Żydom, które kiedykolwiek miały miejsce w historii.

R

• Rada Żydowska [niem. Judenrat] – organ wykonawczy niemieckiego zarządu gett, zakładanych od jesieni 1939 roku na okupowanych ziemiach polskich, a od 1941/1942 na terenach ZSRR. Tworzona przez Niemców z przedstawicieli lokalnej społeczności żydowskiej. Do jej zadań należało wprowadzanie w życie niemieckich zarządzeń i poleceń, a także administrowanie wewnętrznymi sprawami wspólnoty żydowskiej w getcie. Oprócz tego zajmowała się zaspokajaniem podstawowych potrzeb ludności: dostarczaniem żywności, zapewnieniem opieki społecznej i zdrowotnej oraz częściowo edukacji. Podlegała jej służba porządkowa (policja żydowska). Postawy członków Judenratów w gettach były zróżnicowane: niektóry starali się wykonywać tylko te polecenia niemieckie, których nie dało się uniknąć (Adam Czerniaków w Warszawie), oraz utrzymywali kontakty z organizacjami konspiracyjnymi (Efraim Barasz w Wilnie), inni gorliwie wypełniali wszystkie powierzone im przez Niemców zadania, w nadziei że podporządkowanie i praca uchroni przynajmniej część Żydów od represji i prześladowań, a ostatecznie od całkowitej eksterminacji (Chaim Mordechaj Rumkowski w Łodzi). W czasie realizacji Akcji Reinhardt w GG Niemcy wykorzystywali członków Judenratów oraz policji żydowskiej do przeprowadzania selekcji, deportacji i ostatecznej likwidacji gett.
• rampa wyładowcza – bocznica kolejowa w obozach zagłady, na którą wtaczano wagony towarowe z transportami Żydów przeznaczonych na śmierć. Na niej odbywała się wstępna selekcja i sortowanie dobytku przywożonego przez ofiary.
• rasa – termin odnoszony do grup ludzkich wyróżniających się określonym zespołem cech przekazywanych dziedzicznie, np. barwą skóry, oczu i włosów, kształtem twarzy i czaszki. Współczesne badania genetyczne podważyły zasadność takiego podziału, kwestionując nawet podział antropologiczny ludzi według koloru skóry. Genetyka wykazała, że w obrębie każdego koloru skóry występuje tak duże zróżnicowanie genetyczne, iż nie można mówić tu o rasie. W XIX oraz w pierwszej połowie XX wieku w wielu krajach, w tym i w Niemczech, próbowano z teorii rasowych wykreować nową naukę (niem. Rassenkunde).
• rasizm – pogląd zakładający, że ludzkość dzieli się na rasy, którym można przypisać cechy pozytywne (rasy wyższe) i negatywne (rasy niższe). Mieszanie ras jest szkodliwe, gdyż prowadzi do degradacji ludzkości, upadku cywilizacji i zaniku kultury. Dlatego w celu zapewnienia czystości rasy dopuszcza się segregację rasową, a w skrajnym przypadku eksterminację jednostek bądź grup reprezentujących obcą lub niższą rasę.

S

• SA [niem. Sturmabteilungen der Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpartei] – Oddziały Szturmowe NSDAP, organizacja paramilitarna założona w 1920 roku, której zadaniem była ochrona zebrań partii nazistowskiej oraz rozpędzanie wieców i manifestacji partii rywalizujących z nazistami. Rozwiązana w 1923 roku za współudział w puczu monachijskim. W 1925 roku na nowo zorganizowana z członków NSDAP, w 1933 liczyła około 2 milionów członków. Odegrała znaczącą rolę w zwycięstwie nazistów i utrwaleniu totalitarnego reżimu w Niemczech. Kiedy Hitler doszedł do władzy, SA stała się oficjalną rządową organizacją, która wspólnie z policją aresztowała i torturowała przeciwników politycznych oraz zakładała obozy koncentracyjne. Dominującą rolę straciła po tzw. nocy długich noży, kiedy to na rozkaz obawiającego się rebelii Hitlera jego elitarne oddziały przyboczne – SS (Schutzstaffeln) – zmasakrowały przywódców SA.
• SD [niem. Sicherheitsdienst des Reichsführers SS] – Służba Bezpieczeństwa Reichsführera SS, wywiad polityczny NSDAP, zorganizowany w 1931 roku w ramach SS przez Reinharda Heydricha. SD inwigilowała obywateli, zwłaszcza ich kontakty zagraniczne oraz organizowała prowokacje polityczne. W 1939 roku została włączona do aparatu państwowego Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Wpływy polityczne SD wzrosły w czasie wojny, kiedy to organizacja brała udział w tworzeniu Einsatzgruppen. W lutym 1944 roku SD przejęła główne funkcje wywiadu wojskowego (Abwehry). Za współudział w zbrodniach hitlerowskich uznana została przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze za organizację przestępczą.
• Sonderkommando [niem. specjalna grupa robocza] – grupa więźniów żydowskich, których wykorzystywano w ośrodkach zagłady do usuwania zwłok z komór gazowych, obcinania włosów, usuwania złotych zębów i palenia ciał w krematoriach. Jej członkowie, jako bezpośredni świadkowie eksterminacji Żydów, byli ściśle izolowani. W obozie Auschwitz-Birkenau 7 października 1944 roku więźniowie obsługujący IV krematorium wzniecili bunt, uszkadzając budynek krematorium. W jego rezultacie SS-mani zabili 450 osób. W styczniu 1945 roku pozostali przy życiu członkowie Sonderkommando zostali ewakuowani z obozu, co najmniej kilkudziesięciu doczekało wyzwolenia.
• Sprawiedliwy wśród Narodów Świata – odznaczenie w postaci medalu i dyplomu, ustanowione na mocy specjalnej ustawy izraelskiego parlamentu – Knesetu – w 1953 roku. Jest ono nadawane przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie osobom (także pośmiertnie), które nie są obywatelami Izraela, a które bezinteresownie i z narażeniem życia własnego i osób sobie najbliższych, z humanitarnych pobudek, ratowały osoby narodowości żydowskiej w czasie II wojny światowej. Spośród 22 216 osób odznaczonych tym tytułem do 1 stycznia 2008 roku 6066 Polaków stanowi 27,3 proc. wszystkich odznaczonych. W Polsce Sprawiedliwi przez wiele powojennych dziesięcioleci nie byli honorowani, dopiero w 1999 roku sejm nadał im uprawnienia kombatantów.
• SS [niem. Die Schutzstaffeln der Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpartei] – Sztafety (Drużyny) Ochronne NSDAP; zalążkiem SS była utworzona w 1923 roku straż osobista (Stabswache) Adolfa Hitlera. Po puczu monachijskim wraz z SA została zdelegalizowana. W 1925 roku Hitler zlecił zorganizowanie pod nazwą Schutzstaffeln – (SS) gwardii przybocznej, działającej do 1934 roku w ramach SA. W 1929 roku SS liczyło około 280 członków, w 1932 – około 52 tysięcy, a w 1934 ponad 200 tysięcy. W 1934 roku SS odegrało główną rolę podczas „nocy długich noży” i stało się samodzielną formacją NSDAP. W latach 1933–1939 SS opanowało policję niemiecką oraz przejęło zarząd nad obozami koncentracyjnymi. W 1936 roku utworzono zmilitaryzowane jednostki, nazwane Totenkopfverbände i Verführungstruppe, które w 1940 roku zostały przekształcone w Waffen SS. Wraz z rozpoczęciem przez Niemcy działań wojennych w Polsce i ZSRR składające się m.in. z SS-manów Einsatzgruppen podjęły masowe akcje eksterminacyjne. SS otrzymało zadanie zniemczenia podbitych terytoriów (Lebensraum, Generalny Plan Wschodni), stąd wynikła jego kluczowa rola w aparacie okupacyjnym, organizowaniu terroru, eksterminacji innych narodów, zwłaszcza Żydów, Romów i Słowian, przesiedleń ludności, eksploatacji niewolniczej siły roboczej, grabieży mienia. Załogi obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady rekrutowały się spośród członków SS. ¬SS-mani składali przysięgę na wierność Führerowi. W procesie norymberskim SS zostało uznane za organizację zbrodniczą.
• „Der Stürmer” [niem. szturmowiec, napastnik] – tytuł najpoczytniejszego czasopisma nazistowskiego ukazującego się w Bawarii od 1923 do 1945 roku, wydawanego przez członka NSDAP Juliusa Streichera. Po dojściu nazistów do władzy docierało do kilku milionów czytelników z terenu całych Niemiec. Na jego łamach ukazywały się proste w formie i napastliwe w treści artykuły antyżydowskie. Nawiązywały one do historycznych źródeł antysemityzmu, przy ich prezentacji szczególną wagę przykładano do wykorzystania ilustracji i karykatury. Ich celem było wzbudzenie w czytelniku obrzydzenia do ludności żydowskiej poprzez wytworzenie przerażającego i pozbawionego cech ludzkich wizerunku Żyda. Pomogło to wzmocnić w społeczeństwie przekonanie, jakoby Żydzi nie byli istotami ludzkimi. Dlatego od czasu do czasu redaktorzy pisma zapewniali swoich czytelników, że ich głównym zadaniem jest doprowadzenie do odseparowania Żydów od Niemców. Streicher był po wojnie sądzony w Norymberdze i skazany na karę śmierci.
• Szoa, Shoah [hebr. całkowita zagłada, katastrofa, zniszczenie] – zob. Holokaust.
• szmugiel – potoczne określenie nielegalnego dostarczania żywności i innych towarów na teren gett i obozów; jedyny sposób na przeżycie tysięcy zamkniętych w nich Żydów.
• szmalcownicy – potoczne określenie ludzi trudniących się zarobkowo szantażowaniem i denuncjowaniem ukrywających się po „aryjskiej stronie” Żydów, którzy wbrew niemieckim zarządzeniom opuszczali getta. Od wprowadzenia kary śmierci za ukrywanie lub pomoc Żydom (15 października 1941 roku) stali się świadomymi pomocnikami Niemców w mordowaniu ludności żydowskiej, a także Polaków ratujących Żydów. Od 1943 roku sądy cywilne i wojskowe Polskiego Państwa Podziemnego wydawały wyroki śmierci na szmalcowników, jako zdrajców państwa i narodu polskiego.
• szopy [z ang. shop – sklep, zakład (słowo zapożyczone od Żydów amerykańskich, emigrantów z ziem polskich); niem. Schuppen – szopa] – manufaktury niemieckie tworzone w gettach, często na bazie funkcjonujących wcześniej zakładów żydowskich, pracujące na potrzeby gospodarki wojennej III Rzeszy.

U

• Umschlagplatz – kolejowy plac przeładunkowy przy ul. Stawki w Warszawie, przy północnej granicy getta. Latem 1942 oraz w styczniu, kwietniu i maju 1943 roku gromadzono tu ludność żydowską z getta przed załadunkiem do wagonów towarowych na bocznicy kolejowej i wysłaniem ich do Treblinki i na Majdanek.
• ustawy norymberskie – rasistowskie ustawy, uchwalone przez niemiecki parlament (Reichstag) zebrany w Norymberdze 15 września 1935 roku na zjeździe NSDAP. Ustawa o obywatelstwie Rzeszy wprowadzała podział na „obywateli krwi niemieckiej”, którym przysługiwały prawa polityczne oraz na „przynależnych do państwa”, którym te prawa nie przysługiwały. Ustawa o ochronie krwi niemieckiej i niemieckiego honoru zabraniała Żydom wstępować w związki małżeńskie oraz utrzymywać kontakty seksualne z „obywatelami krwi niemieckiej”, a nawet posługiwać się barwami i niemieckim sztandarem narodowym.

W

• wysiedlenie – zorganizowane lub spontaniczne, przymusowe przemieszczenia ludności. Na określenie wysiedlenia stosuje się wymiennie nazwy: wypędzenie, deportacja, przesiedlenie, transfer ludności oraz czystki etniczne mające charakter zorganizowany i przymusowy. W języku nazistów „wysiedlenie” w odniesieniu do Żydów mogło oznaczać ich wywiezienie do ośrodków natychmiastowej zagłady. Zob. deportacja.

Z

• Zagłada – zob. Holokaust.

Ż

• „Żegota” – kryptonim Rady Pomocy Żydom, konspiracyjnej organizacji społecznej utworzonej w grudniu 1942 roku przy Delegaturze Rządu RP na Kraj w wyniku przekształcenia Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, działającego od września tego roku. W „Żegocie” zasiadali przedstawiciele m.in. partii politycznych i organizacji społecznych: katolickich, lewicowych i demokratycznych. Jej kolejnymi przewodniczącymi byli: Julian Grobelny, Roman Jabłonowski, Leon Feiner (po powstaniu warszawskim). Działalność Rady była finansowana ze środków przekazywanych przez rząd w Londynie oraz żydowskie międzynarodowe organizacje samopomocowe, np. Joint. W 1943 roku powstały rady okręgowe w Krakowie i Lwowie. Rada Pomocy Żydom pomagała ukrywającym się, wspierała materialnie około 4 tysięcy osób, dostarczała fałszywe dokumenty (około 50 tysięcy), starała się o mieszkania i kryjówki, organizowała opiekę nad dziećmi (w Warszawie ponad 2,5 tysiąca). Łącznie udzieliła pomocy kilku tysiącom osób. Współdziałała z Kierownictwem Walki Podziemnej w zwalczaniu tzw. szmalcowników i szantażystów, apelowała o udzielanie pomocy Żydom, zorganizowała kilka ucieczek z obozów pracy i przerzutów uciekinierów na Węgry. W styczniu 1945 roku zakończyła działalność. Rada Pomocy Żydom była jedyną tego rodzaju organizacją działającą na rzecz ratowania Żydów w okupowanej Europie.
• Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB) – konspiracyjna organizacja wojskowa, powołana w październiku 1942 roku w getcie warszawskim przez Komisję Koordynacyjną Żydowskiego Komitetu Narodowego i Bundu. Prowadziła szkolenia wojskowe, gromadziła broń, przygotowywała plany obrony getta oraz ucieczki Żydów do Puszczy Kampinoskiej w przypadku wysiedleń ludności. Jej komendantem był Mordechaj Anielewicz („Malachi”). Liczyła około 300 żołnierzy (ponad 20 grup bojowych wystawionych przez żydowskie organizacje reprezentowane w Komisji Koordynacyjnej). W styczniu 1943 roku walczyła z Niemcami podczas samoobrony mieszkańców getta przed deportacją do obozów zagłady. W kwietniu i maju 1943 roku członkowie ŻOB walczyli w powstaniu w getcie warszawskim. Większość z nich zginęła w getcie, pozostali (kilkadziesiąt osób), którym udało się w porę opuścić jego teren, kontynuowali walkę, głównie w oddziałach partyzanckich. Grupa bojowa ŻOB uczestniczyła także w powstaniu warszawskim 1944 roku.
• Żydowski Komitet Narodowy (ŻKN) – porozumienie żydowskich organizacji politycznych, utworzone w październiku 1942 roku w getcie warszawskim przez lewicę syjonistyczną i PPR. W grudniu tego roku wspólnie z Bundem ŻKN powołał Komisję Koordynacyjną i utworzył Żydowską Organizację Bojową. ŻKN współpracował z Delegaturą Rządu RP na Kraj i Radą Pomocy Żydom „Żegota”.
• Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW) – niezależna formacja zbrojna, działająca w getcie warszawskim, utworzona przez Organizację Syjonistyczną, Nową Organizację Syjonistyczną oraz młodzieżową organizację Betar. W skład ŻZW wchodziła grupa żołnierzy Wojska Polskiego, byłych uczestników kampanii wrześniowej, którzy nawiązali kontakty z AK, dzięki czemu otrzymali znaczną ilość broni. ŻZW liczył około 200 osób, na jego czele stał Paweł Frenkel. Pomimo zakończonych niepowodzeniem prób połączenia się z ŻOB, podczas powstania w getcie warszawskim obie organizacje ściśle ze sobą współpracowały. Większość członków ŻZW zginęła w powstaniu.

Spis treści

Spis tekstów źródłowych

Indeks nazwisk

Indeks miejsc

Wyniki wyszukiwania

A

• Adamczyk-Garbowska Monika
• Adamska Jolanta
• Adler Andzia
• Adler Szmuel
• Adler Załman
• Adorno Theodor
• Ajzek, wuj Reni Knoll
• Albert, SS-man
• Allegro, więźniarka Auschwitz
• Alpern Fania
• Altman Tosia
• Altsztat Meszulam
• Ambrosewicz-Jacobs Jolanta
• Amiel Irit
• Anciel, znajomy Dawida Rubinowicza
• Anders Władysław
• Andrzejewski Jerzy
• Anielewicz Mordechaj, „Marian”, „Malachi” (błędnie „Kalacki”)
• Annan Kofi
• „Antek” zob. Cukierman Icchak
• Antschel Paul zob. Celan Paul
• Apenszlak Jacob
• Arad Yitzhak
• Arczyński Marek Ferdynand, „Marek“
• Arensztajn Jadzia
• Arm Sara
• Asnyk Adam
• Asz Szalom
• Auerbach Rachela
• Augartenowa
• Aumeier Hans

B

• Baczyński Krzysztof Kamil
• Bagosora Theoneste
• Banasiuk Jan
• Banasiuk Józef
• Banasiuk Kazimiera
• Banaszkiewicz Jakub
• Bandomi Adela z domu Goldberg
• Bandomi Natan
• Barczyński Henryk
• Bartoszewski Władysław
• Basseches-Wagnerowa Rózia
• Bauer Yehuda
• Bauman Zygmunt
• Baumritter Ewa
• Bekker Henryk
• Berek, członek ŻOB
• Berenson, adwokat
• Berenstein Tatiana
• Berman Adolf, „Borowski”
• Bernard, doktor
• Bertram Heinrich
• Bialik Chaim Nachman
• Białostocki [Izrael],
• Białoszewski Miron
• Biebow Hans
• Biederman, SS-man
• Bielecki Adam
• Bielski Tuwia
• Bieńkowski Witold, „Kalski”, „Jan”, „Wencki”
• Binsztejn Basia
• von Bismarck Otto
• Bitter Marek
• Blatt Thomas Toivi (Tomasz)
• Blum Leon
• Błoński Jan
• Boraks Eliyahu (Edek)
• Borensztajn Chudesa
• Borensztajn Moszek
• Borner Adolf
• Borochow Ber
• Borowiuk Mietek zob. Borowski (Borowiuk) Mietek
• Borowiuk Wacek zob. Borowski (Borowiuk) Wacek
• Borowski (Borowiuk) Mietek
• Borowski Tadeusz
• Borowski (Borowiuk) Wacek
• Borzęcka Maria
• Borzymińska Zofia
• Bothmann Hans
• Bouhler Philipp
• Brand, SS-man
• Brand Lucia
• Brandt Karl
• Brecht Bertold
• Brodzka-Wald Alina
• Broniatowska, pracownica sierocińca
• Broniewski Władysław
• Bronsztein Natan
• Bronszteinowa
• Browning Christopher R.
• Bruno Giordano
• Brust
• Brzozowski Andrzej
• Budkiewicz Piotr
• Bühler Josef
• Bunio, kapo w obozie w Sobiborze
• Burleigh Michael
• Bursztejn Pesach
• Bursztyn Luba
• Buryła Sławomir

C

• Caban Ireneusz
• Cała Alina
• Cassidy Edward Idris
• Celan Paul (właśc. Antschel Paul)
• „Celina” zob. Lubetkin Cywia
• Chagall Marc
• Chajka, uczestniczka oporu w Białymstoku
• Chaszczewacka Miriam
• Chmielewska Katarzyna
• Chominowa
• Chrobaczyński Jacek
• Chruściel Antoni, „Konar”
• Churchill Winston
• Cukierman Icchak, „Antek”, „Jefim”
• Cyceron
• Cygielska Elżbieta
• Czarnowski Stefan
• Czechowicz Józef
• Czerna, krewna Calka Perechodnika
• Czerniaków Adam

D

• Dalewski Zbigniew
• Dallaire Romeo
• Daniel, autor listu z Lublina
• Daniel, powstaniec z Białegostoku
• Dante Alighieri
• Darmond Joseph
• Datner-Śpiewak Helena
• Delbo Charlotte
• Demostenes
• Dmowski Roman
• Dobroszycki Lucjan
• Dowidł, więzień obozu w Nartach
• Drechsel Hans
• Drewnowski Tadeusz
• Duprey Pierre
• Durlacher Gerhard L.
• Dürr, policjant niemiecki w Otwocku
• Dylewska Jolanta

E

• Easthope Anthony
• Edelman Marek
• „Edward“ zob. Tumidajski Kazimierz
• Eichmann Adolf
• Einstein Albert
• Eisenbach Artur
• Emma, znajoma Aleksandry Sołowiejczyk-Guter
• Engel David
• Engelking Barbara
• Ernest Stefan
• Estusia, koleżanka Miriam Chaszczewackiej
• Etrich, SS-man
• Eulenberg, hrabia

F

• Fajfer Sara
• Falska Maria
• Fehér Ferenc
• Feiner Leon, „Mikołaj”
• Fela, koleżanka Miriam Chaszczewackiej
• Feld Frida
• Felek, kolega Miriam Chaszczewackiej
• Fest Joachim C.
• Ficowski Jerzy
• Filek Jacek
• Fink Ida
• Finkelsztejn Chana
• Fischer Ludwig
• Fiszerowa Ludwika
• Florstedt Hermann
• Frania, koleżanka Miriam Chaszczewackiej
• Frank Anna
• Frank Hans
• Frank Hans Michael
• Freisler Roland
• Frenkel Paweł
• Frenzel Karl
• Freud Zygmunt
• Freund Janek
• Freund Rachela
• Fritsche, obermeister w obozie w Skarżysku-Kamiennej
• Fritzsch Karl
• Frydrych, mieszkaniec getta w Łodzi
• Fuks Marian

G

• Gabusia, siostra Reni Knoll
• Geller Eliezer
• Gerstein Kurt
• Giebułtowski Jerzy
• Gilbert Martin
• Ginczanka Zuzanna (Ginsburg Sara)
• Ginsburg Sara zob. Ginczanka Zuzanna
• Ginzberg, pracownik Jointu w obozie w Zbąszyniu
• Giterman Icchak
• Glezer Gerszon
• Globocnik Odilo
• Głowiński Michał
• Goebbels Joseph
• Goeth Amon
• Goldbaum Joel
• Goldbaum Josef
• Goldbaum Pesach
• Goldberg, Żyd z Berlina
• Goldberg Benek
• Goldberg Froim
• Goldberg Hersz
• Goldberg Tola z domu Piekarska
• Goldman, mieszkaniec getta w Łodzi
• Goldman Nachum
• Goldszmidt Henryk zob. Korczak Janusz
• Goldsztajn Late
• Göring Hermann
• Górska Halina
• Górski Józef
• Gräbe Hermann Friedrich
• Graber Dawid
• Grabowski Jan
• Grabski Stanisław
• Grabski Władysław
• Gradowski Załmen
• Grakchowie
• Greiser Artur
• Grinberg Jankiel
• Grobelny Julian, „Trojan”
• Grobler D., kontroler kolejowy w Staszowie
• Grojnowski Jakub zob. Winer Szlama Ber
• Gross Jan Tomasz
• Grossman Chaja
• Grozingier Chaja zob. Rubinsztajn Chaja
• Gruzalc [Lejb],
• Grynberg Daniel
• Grynberg Henryk
• Grynberg Michał
• Grynkorn, Żyd z Otwocka
• Grynszpan Chil
• Grynszpan Herschel
• Grzywacz Nachum
• Gumkowski Janusz
• Gutgeld Estera
• Gutman Yisrael
• Guz Leon
• Guzik Dariusz

H

• Haffner Sebastian
• Hakmajer [Hersz],
• Hala, nauczycielka Miriam Chaszczewackiej
• Haller Józef
• Hallermann, profesor
• Hallman Bernhard
• Hałocha, Polak ze Szczebrzeszyna
• Hamann Joachim
• Hammer Dawid
• Haneczka, znajoma Aleksandry Sołowiejczyk-Guter
• Hansson Ola
• Hartwig Julia
• Havel Vaclav
• Heckenholt, SS-man w obozie w Bełżcu
• Heczkowa Alma
• Heine Heinrich
• Hellberg, bracia, więźniowie obozu w Skarżysku-Kamiennej
• Heller Agnes
• Heller Binem
• Helman Socrate
• Helsztyński Stanisław
• Herbert Zbigniew
• Herrman, starosta powiatowy
• Herstein Henryk
• Hertz Michał
• Hertz Paulina z domu Turower
• Hertz Paweł
• Heschel Abraham Jehoszua
• Hessler Franz
• Heydecker Joe J.
• Heydrich Reinhard
• Hillar Małgorzata
• Himmler Heinrich
• von Hindenburg Paul
• Hirszel, kierownik szopu w getcie warszawskim
• Hirszfeld Ludwik
• Hirszhorn, więzień obozu w Nartach
• Hitler Adolf
• Hlond August
• Hochberg [Dawid],
• Hoeckman Remi
• Höfle Hermann Julius
• Hofmann Otto
• Hońdo Leszek
• Höppner Rolf Heinz
• Höss Rudolf
• Hössler Frank
• Huberband Szymon
• Hummel Herbert

I

• Ignatiew Radosław J.
• Iranek-Osmecki Kazimierz
• Irrman zob. Jirrman Fritz
• Israelik Herszl
• Iwan, funkcjonariusz obozu w Treblince
• Iwaszkiewicz Anna
• Iwaszkiewicz Jarosław

J

• Jäger Karl
• Jakubowska Julia
• Jan Paweł II
• Jechiel, członek ŻOB
• Jedlicki Jerzy
• Jekiel Teresa
• Jekiel Wojciech
• Jeleń Dorka
• Jeleński Jan
• Jezus Chrystus
• Jeżewski Władysław
• Jirrman Fritz
• Johanne, żandarm w Izbicy
• Jonca Karol
• „Jurek” zob. Wilner Izrael Chaim
• Jurek, kuzyn Reni Knoll

K

• Kac Jakub
• Kacenelson Icchak
• Kahane Dawid
• „Kalacki” zob. Anielewicz Mordechaj
• Kamiński Aleksander
• Kaniewicz Anna
• Kant Immanuel
• Kapłan Chaim
• Kapłan Josef
• Kapustin, powstaniec z Białegostoku
• Karolak Marian
• Karski Jan (Kozielewski Jan)
• Kartel Chaim
• Karwasser, rodzina
• Kasprzysiak Stanisław
• Kästner Erich
• Katzmann Friedrich
• Kawa Jaszka
• Kaźmierska Janina
• Keitel Wilhelm
• Kenigsberg Chanełe
• Keret Etgar
• Kermisz Józef
• Kertész Imre
• Kesteler Asz
• Kępiński Antoni
• Kiejzik, Polak z Ponar
• Kincel Ryszard
• Kindler
• Kirchner Hanna
• Kirszenbaum Menachem
• Klopfer Gerhard
• Klukowski Zygmunt
• Knoll Renia
• Kochaw Awigdor
• Koestler Artur
• Kolbe Maksymilian
• Kołakowski Leszek
• Komorowski Tadeusz Marian, „Bór”, „Korczak”
• „Konar” zob. Chruściel Antoni
• Kopacki Andrzej
• Kopciowski Adam
• Koppe Wilhelm
• Korczak Janusz (Goldszmidt Henryk)
• Kosower Chawcia
• Kosower Meir
• Kosower Rachel
• Kossak-Szczucka Zofia
• Kotarbiński Tadeusz
• Kotowska Maria
• Kowner Aba
• Kozielewski Jan zob. Karski Jan
• Kozłowska Małgorzata
• Krall Hanna
• Kramsztyk, rodzina
• Kramsztyk Roman
• Krausharowa
• Krawcowicz Barbara
• Krawczyńska Dorota
• Krawiecki Eliasz
• Kremer Johann Paul
• Krenz Katarzyna
• Kritzinger Wilhelm
• von Krockow Christian Graf
• Kronenberg Bernard (Berek)
• Krowicki Leszek
• Krstić Radislav
• Krüger Friedrich Wilhelm
• Krugłow Aleksander
• „Krzaczek”, członek GL
• Krzywicki Ludwik
• Kubrzańska Chaja
• Kucharska Dorota
• Kühl, starosta powiatowy
• Kundt Ernst
• Kunert Andrzej Krzysztof
• Kuroń Jacek
• Kwater M.
• Kwiatek Jankiel

L

• Landau Aleksander
• Landau Sonia zob. Żywulska Krystyna
• Landesberg [Markus],
• Lang Berel
• Lange Rudolf
• Laskier Rutka
• Lasman Noach
• Leeb Johannes
• Leibbrandt Georg
• Leipold, funkcjonariusz obozu na Majdanku
• Lejkin Jakub
• Lemkin Rafał
• Leński Jan
• Leociak Jacek
• Lessing Gotthold Ephraim
• Leszczyński Kazimierz
• Leśmian Bolesław
• Levi Primo
• Lewin Siergiej
• Lewin Szajne
• Lewinówna Zofia
• Lewiński Jerzy
• Liberman [Herman],
• Libionka Dariusz
• Lichtenbaum Marek
• Lichtensztajn Gela zob. Seksztajn-Lichtensztajn Genia (Gela)
• Lichtensztajn Izrael
• Lipszer (Lüppschau)
• Listig J.
• Liszewski Stanisław
• Lolek, kolega Miriam Chaszczewackiej
• Lolek, kolega Almy Heczkowej
• Loti Pierre
• Lubetkin Cywia, „Celina”
• Lucas Eric
• Luka, znajomy Aleksandry Sołowiejczyk-Guter
• Lüppschau zob. Lipszer
• Luther Martin

Ł

• Łastik Salomon
• Łazowertówna Henryka
• „Łukowski” zob. Arczyński Ferdynand

M

• Mach Elżbieta
• Machcewicz Paweł
• Machczyńska Pola
• Machczyński Henryk
• Machczyński Wojtek
• Maciak Kazimierz
• Maciejewska Irena
• Maciejowska Agnieszka
• Majewski, gestapowiec z Biłgoraja
• Majzlic Henia
• „Malachi” zob. Anielewicz Mordechaj
• Malczewska-Giovanetti Krystyna
• Malczyk Benech
• Malczyk Brucha z domu Furmańska
• Malczyk Josef
• Mandelblat Lajbusz
• Mania, kuzynka Kiwy Prajsa
• Mann Heinrich
• Mańkowski Zygmunt
• Margaliot Abraham
• Mark Bernard
• Markowicz Lejbel
• Marks, SS-man
• Marks Karol
• Marrus Michael R.
• Marycha, znajoma Almy Heczkowej
• Matusiak Franek
• Matuszewski, Polak z Biłgoraja
• Matysiak, policjant z Sułowa
• Maurer Gerhard
• Mazowiecki Tadeusz
• Meed Beniamin (Międzyrzecki)
• Meed Władka (Peltel-Międzyrzecka Fajgełe)
• Meister, żandarm z Izbicy
• Mendelson Jankiel
• Mendelson Ruchla
• Mendelson Symcha Lejba
• Mengele Josef
• Merdek, członek ŻOB
• Meyer Alfred
• Michałowski Mieczysław
• Mickiewicz Adam
• Międzyrzecka Fajgełe zob. Meed Władka
• Międzyrzecki Beniamin zob. Meed Beniamin
• Migdał Całka
• „Mikołaj” zob. Feiner Leon
• Mikołajczyk Stanisław
• Milchman Alan
• Milencki Jan K.
• Miller, mieszkaniec getta łódzkiego
• Miller, doktor, mieszkaniec getta łódzkiego
• Milsztajn, rodzina
• Miłosz Czesław
• Minc Cecylia z domu Kronenblum
• Minc Hilary
• Minc Zofia
• Mira, dziewczyna Anielewicza
• Młodkowska Marta
• Młynarczyk Wiesława
• Modras Ronald
• Mojsze Welwel
• Molisak Alina
• Moll Otto
• Mönnikes Hubert
• Montheil, SS-man
• Montua Max
• Morgen, SS-man
• Morsyna, Polka z okolic Staszowa
• Motyl Symcha Binem
• Muchowski Jakub
• Muhsfeldt Erich
• Müller, pastor
• Müller Heinrich
• Müller Wolf
• Mussolini Benito
• Muszkat, małżeństwo
• Muszkat Kazia

N

• Nałkowska Zofia
• Neumann Erich
• Nietzsche Fryderyk

O

• Ohlendorf Otto
• Olszewski Henryk
• Orzeszkowa Eliza
• Oshry Efraim
• Ossowska Maria
• Ossowski Stanisław

P

• Pagis Dan
• Pałka Damian
• Papieska Agnieszka
• Papieski Robert
• Pasmantir Chaim
• Paweł, członek ŻOB
• Pawlicka-Nowak Łucja
• Peltel Fajgełe zob. Meed Władka
• Pełczyński T.
• Perec Icchak Lejbusz
• Perechodnik Aluśka
• Perechodnik Anka
• Perechodnik Calek
• Perelmuter Zoja
• Persak Krzysztof
• Persson Göran
• Petelewicz Jakub
• Pfeffer Feiga
• Pfeffer Ojzer
• Pfeffer Rachela
• Pfoch Hubert
• Piekarska Anna
• Pietrzak-Merta Magdalena
• Pilnik Aleksander
• Pilnik Borys vel Bogusław Jan
• Pinkiert
• Pinkus, Żyd z Łosic
• Pinkus, blokowy z Auschwitz-Birkenau
• Piotrowski Stanisław
• Pisarska Krystyna
• Pius XII
• Platon
• Plaut
• Pohl Oswald
• Pol Pot
• Pola, ciotka Reni Knoll
• Polkowski Czesław
• Prajs Kiwa
• Proweler [Samuel],
• Próchnik Adam
• Przyboś Julian
• Puś Wiesław

R

• Rabinowicz Jakub
• Raczkiewicz Władysław
• Rajnfeld Józef
• von Rath Ernst
• Rawicz Jerzy
• Raynefeld Józef zob. Rajnfeld Józef
• Rechtman Ewa
• Reder Rudolf
• Remba Nachum
• Reuchlin Johannes
• Reuter Fritz
• Rhodes Richard
• von Ribbentrop Joachim
• Richter, inspektor kolei
• Riefenstahl Leni
• Ringelblum Emanuel
• Rodrigues Almiro
• Rogoziński Kuba
• Roj Abram
• Roma, koleżanka Miriam Chaszczewackiej
• Roosevelt Franklin Delano
• Rosenberg Alan
• Rosenberg Alfred
• Rosenfeld Alvin H.
• Rösler, major niemiecki
• Rotblat Lejb (Lutek)
• Rotblat Miriam
• Rotblit, inżynier z Otwocka
• Rotem Simcha, „Kazik”
• Rotszyld Pola
• Rottenberg Aizyk
• Rowecki Stefan Paweł, „Grot”, „Kalina”
• Rozenberg Jakub
• Rozenstrauch Gucia
• Róża, podopieczna Marii Szczecińskiej
• Różański Eliahu
• Różewicz Tadeusz
• Róźka, koleżanka Miriam Chaszczewackiej
• Różycka Maryla
• Różycki Stanisław
• Rubinowicz Dawid
• Rubinsztajn
• Rubinsztajn Chaja z domu Grozingier
• Rubinsztajn Jankiel
• Rubinsztajn Szloma
• Ruchniewicz Małgorzata
• Rudnicki Adolf
• Rudnicki Szymon
• Rulka Janusz
• Rumkowski Chaim Mordechaj
• Ruth, członkini ŻOB
• Rutkowski Adam
• Ryba Abraham
• Ryszka Franciszek
• Rytko Leopold

S

• Sachs Nelly
• Sakowicz Kazimierz
• Sakowska Ruta
• Samsonowicz-Leszczyński Ignacy
• Sawicka Paula
• Sawicówna Felka
• Schäfer Johann
• Scharf Rafael F.
• Scheck Mechel
• Schmalz, żandarm w Izbicy
• Schmid, starosta powiatowy
• Schniewindt, generał niemiecki
• Schön Waldemar
• Schöngarth Eberhard
• Schultz Irena
• Schultz Karl Georg
• Schwarz Heinrich
• Schwarzbart Ignacy Izaak
• Scypion
• Segał Binka
• Segał Chmil
• Segał Daniel
• Segał Roman
• Seksztajn-Lichtensztajn Genia (Gela)
• Seldte Franz
• Sendlerowa Irena, „Jolanta”
• Sereny Gitta
• Sękiewicz Mieczysław
• Shakespeare William
• Sherwin Byron L.
• Sierakowiak Dawid
• Sierakowiak Nadzia
• Sigelman Izaak
• Sikorski Władysław Eugeniusz, „Strażnica”
• Silkes Genia
• Singer Bernard
• Siwek Grzegorz
• Skibińska Alina
• Sklawus Wiesław
• Skórzak, Polak ze Szczebrzeszyna
• Słobodzki
• Słonimski Antoni
• Słucki Arnold
• Snacki, lekarz powiatowy Biłgoraja
• Sobolewska Elżbieta
• Sołowiejczyk-Guter Aleksandra
• Sommerstein Emil
• Spartakus
• Sporrenberg Jakub
• Stankiewicz Witold
• Stańczyk Jan
• Stirner Max
• Stomma Stanisław
• Streicher Julius
• Stroop Jürgen
• Strzelecki Andrzej
• Stuckart Wilhelm
• Suchodolski Franciszek
• Szacki Jakub
• Szacman, powstaniec z Białegostoku
• Szaja, krewny Miriam Chaszczewackiej
• Szajak Gedalia
• Szajch, powstaniec z Białegostoku
• Szalom, powstaniec z Białegostoku
• Szapiro Paweł
• Szarota Tomasz
• Szczecińska Alina
• Szczecińska Maria z domu Rubinkiewicz
• Szczeciński Jerzy
• Szczęsna Justyna
• Szczygieł Dorota
• Szeftel Aharon
• Szeftel Szaja
• Szerer Emanuel
• „Szlamek” zob. Winer Szlama Ber
• Szlengel Władysław
• Szmaglewska Seweryna
• Szmerling Mieczysław
• Szmul, więzień Sobiboru
• Szolem Alejchem
• Szołkowska Felicja
• Szpilman Władysław
• Sztejman [Emma],
• Szternfeld, pracownik internatu
• Szuchta Robert
• Szulman Jakub
• Szurkiewicz Tadeusz
• Szuta, małżeństwo
• Szuta Delfina
• Szwarcbard zob. Schwarzbart Ignacy Izaak
• Szyba Anna
• Szymańska Beata
• Szymańska-Smolkin Sylwia
• Szymbierski Leon, „Orzeł”
• Szymborska Wisława

Ś

• Śledzik Mordechaj (Marek)
• Śleszyński Bronisław
• Świadek O

T

• Tajchert Ewa
• Tälsche (vel Falsche), SS-man
• Tamaroff Mordechaj zob. Tenenbaum Mordechaj
• Taube, funkcjonariusz obozu Auschwitz
• Tauber Hirsch
• Tausk Walter
• Tejblojm Mosze
• Tenenbaum Mordechaj, „Tamaroff”
• Terencjusz
• Ternon Yves
• Thilo Heinz
• Thumann, funkcjonariusz obozu na Majdanku
• Thurm
• Tiso Jozef
• Többens Walter C.
• Tomaszewska Agata
• Tomaszewski Jerzy
• Tonini Carla
• Trojański Piotr
• Trzciński Andrzej
• Tumidajski Kazimierz, „Edward”
• Turek Menachem
• Turopolski Witold
• Turski Marian
• Tuwim Julian
• Tych Feliks
• Tych Lucyna

U

• Übelhör Friedrich
• Uhlenbrock, lekarz w obozie Auschwitz
• Ulrich Leon
• Urbański Maciej
• Urman Berek
• Urman Rywka
• Urynowicz Marcin

W

• Wächter Otto (Gustav)
• Wajbsznajder
• Wajda Andrzej
• Wałęsa Lech
• Wardzyńska Maria
• Warszawski, kierownik resortów w getcie łódzkim
• Wasersztejn Chajcia
• Wasersztejn Mojżesz
• Wasersztejn Szmul
• Wasser Hersz
• Weiss Martin
• Wells Herbert George
• Werfel Edda
• Wertenstein, rodzina
• Wessel Horst Ludwig
• Wielikowski Gustaw
• Wien, więzień obozu w Skarżysku-Kamiennej
• Wiernik Jankiel
• Wiesel Elie
• Wilczyńska Stefania
• Wilhelm II
• Willenberg Samuel
• Willendorf Abram
• Wilner Izrael Chaim, „Jurek”, „Arie”
• Winer Jurek
• Winer Samuel
• Winer Szlama Ber (Grojnowski Jakub), „Szlamek”
• Wippern, SS-man w obozie na Majdanku
• Wirth Christian
• Wise Stefan
• Wiśniowska Halszka
• Witold, książę
• Witos Andrzej
• Witos Wincenty
• Wittenberg Izaak
• Wohlauf Julius
• Wohlauf Vera
• Wojdowski Bogdan
• Woldański, mieszkaniec Otwocka
• Wolf Josef
• Wolfowicz Zygmunt
• Woliński Henryk, „Zakrzewski”
• Wolman, mieszkaniec getta łódzkiego
• Wolman Hala
• Wolska Ludwika
• Wolter (właśc. Voltaire, Francois Marie Arouet)
• Wołkowyski Welwl
• Wołowicz Guta
• Wołowiec Grzegorz
• Worster, funkcjonariusz obozu na Majdanku
• Worthoff [Josef Hermann],
• Wójcicki Maciej
• Wójtowicz, Polak ze Szczebrzeszyna
• Wroński Stanisław
• Wróbel Piotr
• Wunsch Jan
• Wygodzki Stanisław
• Wyleżyńska Aurelia
• Wyrzykowska Antonina
• Wyrzykowski Aleksander
• Wysocka Barbara

Z

• Zagórski Jerzy
• Zajfer Cyrla
• „Zakrzewski” zob. Woliński Henryk
• Zalman, powstaniec z Białegostoku
• Załmen, więzień obozu w Nartach
• Zelinger, Niemiec z Adampola
• Zeller Marek
• Ziębińska-Witek Anna
• Zilberberg Rachela
• Zosia, kuzynka Kiwy Prajsa
• Zręczny Chaskel
• Zręczny Jukel
• Zwolakowa Maria
• Zygielbojm (Zygelbojm) Szmul Mordechaj, „Artur”
• Zygmunt, opiekun Aleksandry Sołowiejczyk-Guter
• Zyskind Zerach

Ż

• Żabotyński Zeev (Włodzimierz)
• Żbikowski Andrzej
• Żmijewska-Wiśniewska Anna
• Żurawski Mordka
• Żywulska Krystyna (właśc. Landau Sonia)

Wyniki wyszukiwania

A

• Aachen
• Adampol
• Afryka
• Aglona
• Akwizgran
• Albania
• Alkazar
• Allach
• Alzacja
• Ameryka
• Ameryka Południowa
• Ameryka Północna
• Ameryka Środkowa
• Anglia
• Annopol
• Antonia
• Argentyna
• Asyria
• Auschwitz (zob. też Oświęcim)
• Auschwitz-Birkenau (zob. też Brzezinka)
• Auschwitz III Monowitz (zob. też Monowice)
• Australia
• Austria
• Azja

B

• Babi Jar
• Babice
• Babilon
• Baden-Baden
• Bałkany
• Baranowicze
• Bawaria
• Belgia
• Bełchatów
• Bełżec
• Berdyczów
• Bergen-Belsen
• Berkeley
• Berlin
• Besarabia
• Będzin
• Biała Podlaska
• Białobrzegi
• Białoruś
• Białostocczyzna
• Białystok
• Białystok, okręg
• Bielawa
• Bielsk Podlaski
• Bielsko
• Biłgoraj
• Birkenau
• Bobrujsk
• Bochnia
• Bodzentyn
• Bolechów
• Bolimów
• Borek Fałęcki
• Borki Wielkie
• Bortatycze
• Borysław
• Bośnia i Hercegowina
• Bór
• Bracław
• Bratunac
• Braunau
• Brazylia
• Brema
• Brno
• Brody
• Broszkowice
• Broszniów
• Bruksela
• Brwinów
• Bryjów
• Brześć nad Bugiem
• Brzezinka (zob. też Auschwitz-Birkenau)
• Brzeżany
• Buchenwald
• Budapeszt
• Budy
• Buenos Aires
• Bugaj
• Bukareszt
• Bukowina
• Bułgaria
• Buna
• Bydgoszcz

C

• Ceranów
• Charbijeszcze
• Chazbijewicze
• Chełm
• Chełmno nad Nerem
• Chorwacja
• Chorzów
• Chrzanów
• Ciechanowice
• Ciechanowiec
• Cieszanów
• Czechosłowacja
• Czechy (zob. też Protektorat Czech i Moraw)
• Czerniowce
• Częstochowa
• Czyżewo
• Czyżew Szlachecki

D

• Dachau
• Dania
• Darfur
• Dąbie nad Nerem
• Dęblin
• Dobre
• Dortmund
• Drohobycz
• Dubno
• Düsseldorf
• Dwory
• Dziedzice
• Dzierżoniów

E

• Egipt
• Ejlat
• Ejszyszki
• Estonia

F

• Falenica
• Filadelfia
• Finlandia
• Fòssoli
• Francja
• Frankfurt nad Menem

G

• Galicja
• Galicja (dystrykt)
• Galilea
• Gdańsk
• Generalne Gubernatorstwo
• Genewa
• Gibraltar
• Girkalinei
• Glinniki
• Gliwice
• Głęboczyca
• Głowno
• Gniezno
• Goleszów
• Golina
• Grabów
• Grajewo
• Grecja
• Grodno
• Grodzisk Mazowiecki
• Gross-Rosen
• Gusen

H

• Haga
• Hamburg
• Hanaczowski las
• Hancewicze
• Hanower
• Harmęże
• Hiroszima
• Hiszpania
• Hluboszki
• Hoengen
• Holandia
• Homsk
• Horodenka
• Horodyszcze
• Hrubieszów

I

• Innsbruck
• Inowrocław
• Irlandia
• Izbica Kujawska
• Izbica (lubelska)
• Izrael

J

• Jabłonna
• Jaktorów
• Janczewko
• Janina
• Janów Poleski
• Jaremcze
• Jarosław
• Jasionówka
• Jasło
• Jaszuny
• Jaworzno
• Jedwabne
• Jerozolima
• Jeziorna k. Tarnopola
• Jędrzejów
• Jowiszowice
• Józefów
• Jugosławia

K

• Kalamata
• Kalisz
• Kambodża
• Kamionka Strumiłowa
• Kampinos
• Kanada
• Kańczuga
• Karczew
• Karlsbad
• Kartagina
• Kaschau zob. Koszyce
• Kassel
• Katowice
• Katyń
• Kazimierz Biskupi
• Kazimierz Dolny
• Kazimierzowskie lasy
• Kiejdany
• Kielce
• Kielecczyzna
• Kiełbasin
• Kiernozia
• Kijów
• Kleck
• Kłodawa
• Kobryń
• Kobylanka
• Kojdanów
• Kolno
• Kolonia
• Koło
• Kołomyja
• Komisariat Rzeszy Ukraina
• Komisariat Rzeszy Wschód (Reichskommissariat Ostland)
• Koniecpol
• Konin
• Kosowo
• Kosów Lacki
• Kossów zob. Kosów Lacki
• Kostaryka
• Koszyce
• Kowno
• Kozaki
• Kozienice
• Kraj Warty (Warthegau)
• Krajno
• Kraków
• Kraków (dystrykt)
• Krasnobród
• Krasnystaw
• Krosno
• Krośniewice
• Królewiec
• Kuba
• Kudowa
• Kujawy
• Kulików
• Kurowice
• Kutno
• Kuty

L

• Lachowicze
• Lacki
• Lasków
• Lauscha
• Leeds
• Lesslau
• Libia
• Lidice
• Lipsk
• Litwa
• Litzmannstadt zob. Łódź
• Londyn
• Lubardzki las
• Lubartów
• Lubelszczyzna
• Lublin
• Lublin (dystrykt)
• Luditz
• Luksemburg
• Lwów

Ł

• Łomża
• Łosice
• Łotwa
• Łowicz
• Łódź
• Łuck
• Łuków
• Łuna

M

• Macedonia
• Madagaskar
• Majdanek
• Makówiec
• Malhof
• Małkinia
• Mariampol
• Maroko
• Mauthausen
• Mediolan
• Międzyrzec Podlaski
• Mikołów
• Milanówek
• Miłosna
• Mińsk
• Mińsk Mazowiecki
• Mir
• Mława
• Mołodeczno
• Monachium
• Monowice (zob. też Auschwitz-Monowitz)
• Monte Carlo
• Montevideo
• Moravska Ostrava
• Morawy (zob. też Protektorat Czech i Moraw)
• Moskwa
• Motel
• Munkacz
• Münster
• Mysłowice

N

• Naddniestrze
• Nalibocka Puszcza
• Narty k. Kampinosu
• Niebielów
• Niemenczyn
• Niepokalanów
• Norwegia
• Norymberga
• Nowogródek
• Nowosiółki
• Nowowilejka
• Nowy Dwór
• Nowy Jork

O

• Obeliai
• Oksford
• Okuniew
• Opatów
• Opole Lubelskie
• Oranienburg
• Ostchatz
• Ostland zob. Komisariat Rzeszy Wschód
• Ostrawa
• Ostróg
• Ostrów
• Ostrów Mazowiecka
• Oszmiana
• Oświęcim (zob. też Auschwitz)
• Otwock

P

• Pabianice
• Palestyna
• Paragwaj
• Parchowacz
• Parczew
• Parczewskie lasy
• Paryż
• Patków
• Peloponez
• Persja
• Piaski
• Piaski Luterskie
• Pińczów
• Pińsk
• Piotrków Trybunalski
• Plebanki
• Pluchów
• Płaszów
• Pławy
• Podkowa Leśna
• Podlasie
• Polanica
• Polesie
• Ponary
• Poniatowa
• Poniewież
• Portugalia
• Poznań
• Praga
• Prasless
• Pretsch nad Łabą
• Protektorat Czech i Moraw
• Prusy Wschodnie
• Prusy Zachodnie
• Przedbórz
• Przemyśl
• Przemyślany
• Przytyk
• Puławy
• Pułtusk
• Pustków

R

• Racibórz
• Radautz zob. Radowice
• Radom
• Radom (dystrykt)
• Radomsko
• Radowice
• Radziłów
• Radzyń
• Rajsko
• Raków
• Rasainisi
• Ravensbrück
• Rawa Ruska
• Rembertów
• Riesa
• Risa
• Rohatyń
• Rosja
• Równe
• Rudki
• Rumunia
• Rwanda
• Rychbach zob. Dzierżoniów
• Ryga
• Rzeszów
• Rzuchowski Las
• Rzym (miasto)
• Rzym (państwo)

S

• Sachsenhausen
• Salzburg
• Sambor
• San José
• Saragossa
• Sarajewo
• Sardynia
• Seattle
• Seduva
• Semiliski
• Serbia
• Sędziszów
• Siedlce
• Siedlisko
• Sieradz
• Sierpc
• Siniawka
• Skarżysko-Kamienna
• Skole
• Słonim
• Słowacja
• Sobibór
• Sochaczew
• Sokołów Podlaski
• Somalia
• Sonneberg
• Sosnowiec
• Srebrenica
• Stalingrad
• Stanisławów
• Stanisławów (na Ukrainie)
• Stany Zjednoczone Ameryki (USA)
• Starokonstantynów
• Starzyna
• Staszów
• Sterdyń
• St. Germain
• Stryj
• Stuttgart
• Stutthof (Sztutowo)
• Sułów
• Suwalszczyzna
• Suwałki
• Swoszowice
• Syberia
• Szczebrzeszyn
• Szczecin
• Szczuczyn
• Sztokholm
• Sztutowo zob. Stutthof
• Szwajcaria
• Szwecja
• Szydłowiec
• Szymanów

Ś

• Śląsk
• Śniatyń
• Śródborów
• Święciany
• Świż

T

• Tarnobrzeg
• Tarnogród
• Tarnopol
• Tarnów
• Tauchau
• Terespol
• Terezin
• Theresienstadt zob. Terezin
• Timbuktu
• Tłumacz
• Tłuszcz
• Tomaszów [Lubelski]
• Tracja
• Travnik
• Trawniki
• Treblinka
• Triest
• Trnopolje
• Troki
• Turcja
• Turczynek
• Turyn
• Turyngia
• Tybinga
• Tykocin

U

• Ukraina
• USA zob. Stany Zjednoczone Ameryki
• Usti nad Łabą

W

• Wadowice
• Wałbrzych
• Wannsee
• Warszawa (dystrykt)
• Warthegau zob. Kraj Warty
• Waszyngton
• Watykan
• Wawer
• Wąsosz
• Wąwolnica
• Weinbergen
• Wenecja
• Wersal
• Westerbork
• Westerplatte
• Westfalia
• Węgry
• Wiedeń
• Wieliczka
• Wielka Brytania
• Wieruszów
• Wileńszczyzna
• Wilno
• Wiskitki
• Wizna
• Włochy
• Włocławek
• Włodawa
• Włodzimierz Wołyński
• Włoszczowa
• Wodzisław
• Wołomin
• Wołożyn
• Wołyń
• Woronów
• Wrocław
• Wyszków

Y

• Ypres

Z

• Zagórów
• Zagrzeb
• Zakopane
• Zaleszczyki
• Zambrów
• Zamość
• Zarasai
• Zbaraż
• Zbąszyń
• Zborów
• Zielonka
• Złoczew
• Złoczów
• Zwiahel
• Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR)
• Zwierzyniec

Ż

• Żuklin
• Żychlin
• Żyrowicze
• Żytomierz